ÖMER FERRUH
(عمر فرّوخ)
Ömer b. Abdirrahmân b. Ömer Ferrûh (1904-1987)
Arap dili ve edebiyatı, felsefe, tarih alanlarında eser yazan Beyrutlu âlim.
Ġubârü’s-sinîn adlı eserinde kaydettiğine göre 8 Mayıs 1904’te Beyrut’ta doğdu (resmî kayıtlarda 1906). Kültürlü bir aileye mensup olup ilk ve orta öğrenimini Beyrut’un çeşitli okullarında tamamladı (1924). Ardından Beyrut Amerikan Üniversitesi’ne girdi; Arap dili ve edebiyatı ile tarih dalında öğrenim görerek 1928’de mezun oldu. Bir yıl süreyle Filistin’in Nablus şehrindeki Medresetü’n-necâh’ta (lise) tarih, coğrafya ve tercüme öğretmeni olarak görev yaptıktan sonra Beyrut’a dönerek Cem‘iyyetü’l-makāsıdi’l-hayriyye el-İslâmiyye’nin okullarında öğretim görevini sürdürdü. 1935’te gittiği Almanya’da Berlin, Leipzig, Erlangen üniversitelerinde, iki defa gittiği Paris’te de Sorbon Üniversitesi ile bazı enstitülerde dersleri takip etti. Erlangen Üniversitesi’nde Josef Hell yönetiminde “Hicretten Ömer b. Hattâb’ın Ölümüne Kadar Arap Şiirinde İslâmiyet” başlıklı bir tez hazırlayarak 1937’de felsefe doktoru unvanını aldı. Aynı yıl Beyrut’a dönen Ömer Ferruh, Cem‘iyyetü’l-makāsıd’ın fakültelerinde öğretim üyeliği görevine tekrar başladı. Bu sırada bazı arkadaşlarıyla birlikte el-Emâlî dergisini çıkardı. 1940’ta Bağdat’taki Yüksek Öğretmen Okulu’nda dersler ve konferanslar verdi. 1941 yılından itibaren, o zamana kadar vermiş olduğu ders ve konferanslarından “Dirâsât ķaşîre fi’l-âdâb ve’t-târîħ ve’l-felsefe” adıyla yirmi altı cüzden oluşan bir dizi meydana getirdi.
1949’da Dımaşk el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî’ye muhabir üye seçilen Ömer Ferruh bu kurumun dergisinde Arap dili ve edebiyatı ile tarih ve felsefeye dair yazılarını vefatına kadar sürdürdü. Bunlar arasında, Amerikan Ford Kurumu’nun finansmanıyla Lübnan ve bazı Arap ülkeleri için hazırlanmış olan “Meşrûu’l-Arabiyyeti’l-esâsiyye” adlı projeyi fasih Arapça’ya zarar verip avam dilini öne çıkaracağı gerekçesiyle eleştirdiği yazısı ile (XLVIII, 1973) tercüme tekniği ve problemlerine dair makalesi (LIV, 1979) zikredilebilir. 1951-1960 yılları arasında Dımaşk Üniversitesi’nde misafir öğretim üyesi olarak Emevî, Endülüs ve Mağrib tarihi üzerine dersler ve konferanslar, 1961’den itibaren vefatına kadar Beyrut Üniversitesi’nde Arap tarihi ve medeniyetiyle Araplar’da ilimler tarihi üzerine konferanslar verdi. 1961’de Kahire Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye’ye asil üye seçildi. 1970’li yıllarda Beyrut ve Lübnan üniversitelerinde yüksek lisans ve doktora dersleri verdi. Yurt içinde ve dışında çok sayıda bilimsel kurumla hayır kurumlarına üye olduğu gibi bilimsel çalışmalarından dolayı gerek Lübnan’da gerekse Mısır, Suriye, Hindistan ve Pakistan gibi İslâm ülkelerinde kendisine çok sayıda ödül verildi. 8 Kasım 1987’de Beyrut’ta vefat etti.
İslâm dini, Kur’an ve fasih Arapça arasında bir bütünlük gören Ömer Ferruh hayatını İslâm mirasını ve fasih dili savunmaya adamış, bu konudaki görüşlerini ǾAbķariyyetü’l-luġati’l-ǾArabiyye adlı eserinde açıklamıştır. el-MevsûǾatü’s-Sûriyye’yi hazırlamak üzere seçilen ilim heyeti içinde bulunan Ömer Ferruh, bu ansiklopedide yer alacak ilim ve sanat adamlarının eserlerini İslâm uygarlığı çerçevesinde vermiş oldukları gerekçesiyle ismin sonuna “İslâmiyye” kaydının eklenmesini teklif etmiş, ancak kabul görmeyince bu görevden çekilmiş, bu konudaki görüşlerini 1966’da yazdığı Târîħu’l-fikri’l-ǾArabî ilâ eyyâmi İbn Ħaldûn adlı eserinde ortaya koymuş ve Arap uygarlığının İslâmîliğini savunmuştur. Reformun ve yeniliğin İslâm’da değil müslümanlarda yapılması gerektiğini söyleyen Ömer Ferruh, bununla ilgili görüşlerini et-Tecdîd fi’l-müslimîn lâ fi’l-İslâm adlı eserinde belirtmiştir. Tasavvufun İslâmîliğini kabul etmeyen yazar bunu dikkate alarak eserine “et-Tasavvufü’l-İslâmî” değil et-Taśavvuf fi’l-İslâm adını vermiştir. Ömer Ferruh, İbn Rüşd’e uyarak felsefenin hıristiyanlarda dinin düşmanı, İslâm’da ise dostu olduğu görüşünü benimsemiştir. Osmanlı devrini “imanı İslâm, kültürü Arap” diye nitelemiş, bu dönemi kötüleyenleri Osmanlı Devleti’nin siyasî tarihiyle Arap ve Avrupa tarihlerinden habersiz olmakla suçlamıştır. Tarih ve sosyolojide İbn Haldûn’un görüşlerinden etkilenmiş, tarihe dair eserlerinde olayların bilimsel analizini yapmıştır. Ömer Ferruh, Arap tarihinin yeniden gözden geçirilip yazılması zaruretini dile getirmiş, tarihin Şuûbiyye vb. akımların gündeme getirdiği isnat ve hatalardan arındırılmasını istemiş, bu konudaki düşüncelerini Tecdîdü’t-târîħ fî taǾlîlihî ve tedvînihî adlı eserinde toplamıştır. Misyonerlerle şarkiyatçıların çoğunun faaliyetlerini Batı emperyalizminin ve siyonizmin İslâm ülkelerine sızması için bir ön çalışma, onları da bunların hizmetinde çalışan kimseler olarak gören Ömer Ferruh şarkiyatçıların eser ve faaliyetlerine karşı şiddetli bir mücadele başlatmış, Mustafa el-Hâlidî ile birlikte hazırladığı et-Tebşîr ve’l-istiǾmâr fi’l-bilâdi’l-ǾArabiyye adlı eserinde misyonerlerle şarkiyatçıların dile getirdikleri emellerini eserlerinden kanıtlar getirerek ortaya koymuştur. Theodor Nöldeke’nin Kur’an Tarihi adlı eseri için kaleme aldığı eleştiri yazısında şarkiyatçıların çoğundan nefret ettiğini, ancak bir grup müslüman yazarın Kur’an’a onlardan daha fazla kötülük yaptığını söylemiştir.
Ömer Ferruh, Luvîs Şeyho ve Circîs Ken‘ân gibi bazı yazarların çalışmalarını
çürük temel üzerine kurulmuş bozuk eserler diye nitelemiştir. Görüşlerini hiçbir etki altında kalmadan yazabilmek için günlük gazetelerde çıkan yazılarından ücret almadığını belirtir. Modern Arap şiiri akımını da eleştiren Ömer Ferruh bu akımın şiirle de modernlikle de ilgisinin bulunmadığını ileri sürmüş; vezin, kafiye, dil ve ahlâk kayıtlarından sıyrılma, gerçek kurallar içinde şiir yazma aczini telâfi etme, kurala aykırılığı kural olarak benimseme psikolojisinin tezahürü olarak görmüş, bu konuyla ilgili görüşlerini de Hâźe’ş-şiǾru’l-ĥadîŝ adlı eserinde ortaya koymuştur. Onun 1924’ten itibaren yazdığı şiirleri güzel tasvirler ve ince gazellerle hikmet beyitleri ve kıtalarından oluşur. Bunların çoğu Ġubârü’s-sinîn adlı eserinde çeşitli olaylarla bağlantılı biçimde serpiştirilmiş halde yer aldığı gibi Fecr ve şafaķ adlı divanında da toplanmıştır. Divanda ayrıca İngilizce, Almanca ve Farsça’dan tercüme ettiği şiirlerle okul şiirleri ve marşlar da yer almaktadır. Bunları ayrı bir divanda da toplamıştır.
Eserleri. A) Arap Dili ve Edebiyatı: Ebû Nüvâs dirâse ve’n-naķd (Beyrut 1932); Ebû Nüvâs ve muħtârât (Beyrut 1932-33); Ebû Nüvâs: ŞâǾiru Hârûn er-Reşîd ve Muĥammed el-Emîn (Beyrut 1933); Ebû Temmâm (müveşşah türü şiirin köklerinin Ebû Temmâm’da olduğunu ispat etmeyi amaçlayan bir çalışmadır; Beyrut 1935, 1978); ǾÖmer b. Ebî RebîǾa (Beyrut 1941, 1983); İbnü’r-Rûmî (Beyrut 1942); Ĥekîmü’l-MaǾarre Ebü’l-ǾAlâǿ el-MaǾarrî (Beyrut 1948, 1960; Farsça’ya tercüme edilmiştir); ŞuǾarâǿü’l-belâŧi’l-Ümevî (Beyrut 1950); el-Minhâc fi’l-edebi’l-ǾArabî (Beyrut 1960); el-Ķavmiyyetü’l-fuśĥâ (fasih dil, halk dili ve Latin alfabesinin benimsenmesine dair ihtilâflarla Arap dilinin geleceğine yönelik görüşlerini kapsar; Beyrut 1961); Târîħu’l-edebi’l-ǾArabî (I-VI, Beyrut 1965-1983); Fecr ve şafaķ (Beyrut 1981); ǾAbķariyyetü’l-luġati’l-ǾArabiyye (Beyrut 1981); Hâźe’ş-şiǾrü’l-ĥadîŝ (Beyrut 1983); MeǾâlimü’l-edebi’l-ǾArabî fi’l-Ǿaśri’l-ĥadîŝ (I-V, Beyrut 1985-1986); eş-Şâbbî şâǾirü’l-ĥubbi ve’l-ĥayât (4. bs., Beyrut 1987); Fârisü Benî Ĥamdân Ebû Firâs el-Ĥamdânî (2. bs., Beyrut 1988).
B) Felsefe: el-İslâm kemâ yebdû fi’ş-şiǾri’l-ǾArabî (doktora çalışmasıdır; Leipzig 1937); ǾAbķariyyetü’l-ǾArab fi’l-Ǿilm ve’l-felsefe (kendi biyografisiyle çok sayıda müslüman bilim ve fikir adamının biyografisini ve görüşlerini içerir; Dımaşk 1944; Beyrut 1952, 1969; İngilizce çevirisi: The Arab Genius in Sciences and Philosophy, Washington 1954); İbn Ħaldûn ve Muķaddimetühû (Beyrut 1943); İbn Ŧufeyl ve Ķıśśatü Ĥay b. Yaķžân (Beyrut 1946, 1986); Târîħu’l-fikri’l-ǾArabî ilâ eyyâmi İbn Ħaldûn (Beyrut 1966, 1983; Rusça’ya çevrilmiştir); Mevķıfü İbn Ħaldûn mine’d-dîn (AǾmâlü mihricâni İbn Ħaldûn [Kahire 1962], s. 359-414); el-Fikrü’l-ǾArabî fî minhâci’l-bakalorya el-Lübnâniyye (Beyrut 1966); el-Minhâcü’l-cedîd fi’l-felsefeti’l-ǾArabiyye (Beyrut 1983). Ömer Ferruh ayrıca Fârâbî, İbn Sînâ, İbn Bâcce, İbn Rüşd ve İhvân-ı Safâ felsefelerine dair eserler kaleme almıştır.
C) Tarih ve Biyografi: Veŝbetü’l-Maġrib (Beyrut 1961); el-ǾArab fî ĥađâretihim ve ŝeķāfetihim ilâ âħiri’l-Ǿaśri’l-Ümevî (Beyrut 1968); Ġubârü’s-sinîn (kendi biyografisine, şiirlerinden bir kısmına yer verilen eser 1980-1982 yıllarında es-Sefîr gazetesinde yayımladığı yazılarından oluşmuştur; Beyrut 1985); ǾÖmer Ferrûħ ve âŝâruhû fî erbaǾîne Ǿâmen 1931-1971 (Beyrut 1971). Müellifin bunlardan başka Târîħu’l-Ǿulûm Ǿinde’l-ǾArab, el-Ĥađârâtü’l-insâniyye ve kıśśatü’l-ǾArab fîhâ, el-İslâm ve’t-târîħ, Kelime fî taǾlîli’t-târîħ, el-ǾArab ve’l-İslâm fi’l-ĥavżı’ş-şarķī, el-ǾArab ve’l-İslâm fi’l-ĥavżi’l-ġarbî, Tecdîdü’t-târîħ fî taǾlîlihî ve tedvînih ile ǾÖmer b. el-Ħaŧŧâb, ǾAbdülmelik b. Mervân, Ŧârıķ b. Ziyâd, Meǿmûn, Śalâĥaddîn el-Eyyûbî, Târîħu’l-Câhiliyye gibi eserleri vardır.
D) Diğer Eserleri: el-Üsre fi’ş-şerǾi’l-İslâmî (Beyrut 1951, 1988; Yusuf Ziya Kavakçı eseri İslâm Aile Hukuku adıyla tercüme etmiştir. [İstanbul 1992]); et-Tebşîr ve’l-istiǾmâr fi’l-bilâdi’l-ǾArabiyye (Mustafa el-Hâlidî ile birlikte; Kahire 1953, 1985; Beyrut 1964; Osman Şekerci tarafından İslâm Ülkelerinde Misyonerlik ve Emperyalizm adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir [İstanbul 1968, 1991]); et-Tecdîd fi’l-müslimîn lâ fi’l-İslâm (Beyrut 1981, 1986); İbn Teymiyye el-müctehid beyne aĥkâmi’l-fuķahâǿ ve ĥâcâti’l-müctemaǾ (Beyrut 1411/1991).
Ömer Ferruh ayrıca, tek başına veya bazı arkadaşlarıyla birlikte Arapça dil bilgisiyle tarih ve dinî bilgiler alanında okul kitapları hazırlamıştır. Batı dillerinden yaptığı tercümeler arasında Muhammed Esed’in Islam at the Crossroads adlı eseriyle (el-İslâm Ǿalâ müfteraķı’ŧ-ŧuruķ, Beyrut, ts.; trc. Hayreddin Karaman, Yolların Ayrılış Noktasında İslâm: Batı Medeniyeti Karşısında Müslümanlık, İstanbul 1965, 1969, 1986, 1997) George Sarton’un The Incubation of the Western Culture in the Middle East adlı eseri (eŝ-Ŝeķāfetü’l-ġarbiyye fî riǾâyeti’ś-śarķı’l-evsaŧ, baskı yeri ve tarihi yok) zikredilebilir (eserleriyle ilgili geniş bilgi için bk. Adnân el-Hatîb, MMLADm., LXIII/1 [1408/1988], s. 150-160; Abdülkerîm Halîfe, LXII [1408/ 1988], s. 269-274).
BİBLİYOGRAFYA:
Ömer Ferruh, Ġubârü’s-sinîn, Beyrut 1985, tür.yer.; a.mlf., Ömer Ferrûħ ve âŝâruhû fî erbaǾîne Ǿâmen 1931-1971, Beyrut 1971, tür.yer.; Ali Zey‘ûr, ŚırâǾu’t-teyyârâti’l-müteşeddide ve ǾÖmer Ferrûħ, Beyrut 1985, tür.yer.; M. Mehdî Allâm, el-MecmaǾiyyûn fî ħamsîne Ǿâmen, Kahire 1406/ 1986, s. 220-222; Hassân Hallâk, el-ǾAllâme ed-Duktûr ǾÖmer Ferrûħ, Beyrut 1988, tür.yer.; Adnân el-Hatîb, ed-Duktûr ǾÖmer Ferrûħ, Dımaşk 1988; a.mlf., “ǾÖmer Ferrûħ”, MMLADm., LXIII/1 (1408/ 1988), s. 112-160; Tâhâ el-Velî, Beyrût fi’t-târîħ, Beyrut 1993, s. 326-329; Hamîd Mecîd Hedû, “ǾÖmer Ferrûħ”, MevsûǾatü Beyti’l-ĥikme li-aǾlâmi’l-ǾArab, Bağdad 1420/2000, I, 389-390; Mecelletü’l-bâĥiŝ, X/48, Beyrut 1987, Ömer Ferruh özel sayısı; Abdülkerîm Halîfe, “Fî teǿbîni’d-Duktûr ǾÖmer Ferrûħ”, MMLA, LXII (1408/1988), s. 264-274; Emîn Süleyman Sîdû, “ǾÖmer Ferrûħ”, ǾÂlemü’l-kütüb, IX/2, Riyad 1408, s. 204-205; Mîşâl Cühâ, “ǾÖmer Ferrûħ ve’l-istişrâķ”, el-İctihâd, VI/25, Beyrut 1415/ 1994, s. 131-151.
Adnân el-Hatîb