OKÇUZÂDE MEHMED ŞÂHÎ
(ö. 1039/1630)
Osmanlı münşîi ve devlet adamı.
970’te (1562-63) İstanbul’da doğdu. Reîsülküttâblık ve başdefterdarlık gibi önemli görevlerde bulunduktan sonra Kıbrıs ve Halep beylerbeyi olan Okçuzâde Mehmed Paşa’nın oğludur. Medrese eğitimini tamamlamasının ardından 988’de (1580) Şeyhülislâm Mâlûlzâde Mehmed Efendi’den mülâzemet aldı. Aynı yıl Dîvân-ı Hümâyun kâtipliğine geçerek resmî görevine başladı (6 Ramazan 988 / 15 Ekim 1580). Ayrıca kendisine zeâmet verildi ve müteferrika grubu içinde yer aldı. 1004’te (1596) sadrazamlığa getirilen Damad İbrâhim Paşa’nın baştezkirecisi oldu. İbrâhim Paşa’nın 1010’da (1601) vefatına kadar onun himayesinde kaldı. Selânikî’ye göre 1005 Rebîülevvelinde (Kasım 1596) reîsülküttâblığa getirildiyse de bir ay sonra azledildi; ancak ardından tekrar aynı göreve getirildi (Aralık 1596). 1006 Safer ayı başlarında (Eylül 1597) defter emini oldu. İki ay sonra azledildi ve sefere katılan kâtipler arasına dahil edildi. Bir ara İstanbul’a geldiği için takibata uğradı (Selânikî, II, 719, 739). 28 Şevval 1007’de (24 Mayıs 1599) nişancılığa tayin edildi ve sefere gitmekle görevlendirildi. Bu durum, daima padişahın yanında bulunması gereken görevlilerin başında nişancıların gelmesi dolayısıyla Selânikî tarafından eleştirilir (Târih, II, 808). 1008 Şâbanında (Şubat 1600) nişancılıktan alınan Okçuzâde 20 Ramazan’da (4 Nisan 1600) yeniden aynı göreve getirildi. Nişancılığı dört ay kadar sürdü. Bir müddet kendisine herhangi bir görev verilmedi. 1013 Şâbanında (Ocak 1605) Mısır defterdarı olarak Kahire’ye gitti. Görevden alınınca Mısır’da sâlyâneli sancak beyliklerinden biri kendisine verildi. 1016 Zilhiccesinde (Mart-Nisan 1608) Mısır’da sâlyâneli beylikler kaldırıldığı için 1017’de (1608) İstanbul’a döndü. Uzun süre önemli bir görevde bulunmadı. 1029’da (1620) defter eminliği, ardından II. Osman’ın Lehistan seferi sırasında 4 Cemâziyelâhir 1030’da (26 Nisan 1621) yeniden nişancılığa
getirildi, üç ay sonra da azledildi. Son olarak I. Mustafa’nın saltanatı zamanında (1622-1623) bir yıl daha nişancılık görevini üstlendi. Bu görevi yakın arkadaşı olan Şeyhülislâm Zekeriyyâzâde Yahyâ Efendi vasıtasıyla elde etmiş olmalıdır. Okçuzâde vefatına kadar mâzuliyet hayatı yaşadı. Uzun mâzuliyet yıllarının Hoca Sâdeddin Efendi’nin oğullarının şeyhülislâmlık makamında bulunduğu dönemlere rastlaması bu aileyle rekabet içinde olan karşı gruba mensubiyetine dayandırılır. Okçuzâde Mehmed döneminin önde gelen münşîlerinden biriydi ve Atâî’ye göre Tâcîzâde Ca‘fer Çelebi’den sonra en tanınmışıydı. İlk şiirlerinde “Zeynî” mahlasını kullanmış, ardından bunun yaygın bir mahlas olmasından dolayı “Şâhî” mahlasını seçmiştir. Esas şöhretini münşî olarak kazanan Okçuzâde’nin mektuplarının çoğu Şeyhülislâm Yahyâ Efendi için 1630 civarında derlenen Münşeat Mecmuası içerisinde yer almaktadır.
Eserleri. 1. Münşeâtü’l-inşâ. 1038 (1629) yılı civarında yazılan eser on ikisi resmî olmak üzere yaklaşık seksen mektuptan oluşmaktadır. Resmî yazışmalar İran Şahı Abbas’a gönderilen I. Mustafa ve IV. Murad’ın cülûslarına dair mektuplardır. Kitabın müellif nüshası olduğu tahmin edilen 1039 (1629-30) tarihli nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (TY, nr. 3105). Eserin önemli özelliklerinden biri de Okçuzâde ile ilgili otobiyografik bilgi içermesinin yanı sıra müellifin dönemin uygulamalarıyla ilgili görüşlerine yer vermesi ve Hasancanzâdeler diye de anılan Hocazâde ailesinin siyasî işlere karışmasını eleştirmesidir. 2. Ahsenü’l-hadîs. Ağır bir dille yazılmış olan eser manzum tasavvufî şerhler ve hikâyelerle zenginleştirilmiş kırk hadis tercümesidir. Birçok yazması bulunan eser basılmış olup (İstanbul 1313), ayrıca manzum kısmı kırk âyet tercümesiyle birlikte en-Nazmü’l-mübîn fî âyâti’l-erbaîn ve ahsenü’l-hadîs fi’l-ehâdîsi’l-erbaîn adıyla yayımlanmıştır (İstanbul, ts.). 3. en-Nazmü’l-mübîn fî âyâti’l-erbaîn. Bu eserde âyetlerin tercümesi manzum, şerhleri mensur olarak verilmiştir (Süleymaniye Ktp., Hâlet Efendi, nr. 75/2). 4. Tuhfetü’s-salât. Hüseyin Vâiz-i Kâşifî’nin aynı adlı eserinin 1021 (1612) yılında tamamlanmış çevirisidir (TSMK, Revan Köşkü, nr. 97). Bunların dışında bazı kanunnâme mecmualarında Okçuzâde tarafından tamamlandığını belirten notlar vardır (Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, Tarih, nr. 96, 100). Bazı kanunnâmeler doğrudan ona atfedilir. Şâhî mahlasıyla yazdığı şiirlerine bazı tezkirelerde rastlanır.
BİBLİYOGRAFYA:
Okçuzâde Mehmed Şâhî, Münşeâtü’l-inşâ, İÜ Ktp., TY, nr. 3105, vr. 1b-8b; Selânikî, Târih (İpşirli), II, 650, 655, 705, 719, 739, 808, 848, 856; Kınalızâde, Tezkire, I, 514-515; Atâî, Zeyl-i Şekāik, II, 730-731; Riyâzî, Riyâzü’ş-şuarâ, TSMK, Hazine, nr. 1276, vr. 53a-b; Kâtib Çelebi, Fezleke, II, 127-128; Sefînetü’r-rüesâ, s. 23-25; Sicill-i Osmânî, IV,153; Osmanlı Müellifleri, II, 78-79; Abdülkadir Karahan, İslâm-Türk Edebiyatında Kırk Hadis, İstanbul 1954, s. 218-222; C. Woodhead, “Ottoman Inşa and the Art of letter-Writing: Influences upon the Career of the Nişancı and Prose Stylist Okçuzade (d. 1630)”, OA, VII-VIII (1988), s. 143-159; a.mlf., “Oķčuzāde”, EI² (İng.), VIII, 164; Ahmet Sevgi, “Okçuzade’nin Manzum Kırk Ayet Tercümesi”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sy. 1, Konya 1994, s. 145-155; Âlim Yıldız, “Okçuzâde Mehmed Şâhî ve Manzum Kırk Hadis Tercümesi: Ahsenü’l-Hadîs”, DÜİFD, sy. 7 (2003), s. 91-124.
Christine Woodhead