NUAYMÎ
(النعيمي)
Ebü’l-Mefâhir Muhyiddîn Abdülkādir b. Muhammed b. Ömer en-Nuaymî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî (ö. 927/1521)
Tarihçi ve muhaddis.
12 Şevval 845’te (23 Şubat 1442) Dımaşk’ta doğdu. Burhâneddin İbrâhim en-Nâcî, Zeynüddin Abdurrahman b. Sâlih el-Âbid el-Halîl, İbn Ahmed el-Kâbûnî, Şemseddin Muhammed b. Abdürrezzâk el-Erîhî, Zeynüddin Hattâb İbnü’l-Emîr Ömer el-Gazzâvî, Zeynüddin Ebü’l-Hayr Müflih b. Abdullah el-Habeşî el-Mısrî gibi simaların yanında yetişti ve tasavvuf hırkasını giydi. Bunların yanı sıra Şâfiî fakihi Bedreddin İbn Kādî Şühbe, Şehâbeddin Ahmed b. Kara, Bâûnî ve Bikāî gibi âlimler de hocaları arasında yer aldı. Talebeleri içinde tarihçi Şemseddin İbn Tolun ile Ĥavâdiŝü’z-zamân müellifi İbnü’l-Hımsî de bulunmaktadır. Daha ziyade tarih ve biyografi alanlarında eser veren Nuaymî, Dımaşk’ta uzun müddet kadılık ve müderrislik yaptı. Osmanlılar’ın Suriye’yi zaptı esnasında Yavuz Sultan Selim ile Dımaşk’a gelen Osmanlı ricâlinin bir kısmına hadis okuttuğu belirtilmektedir (İbn Tolun, s. 346). Çağdaşları tarafından “Dımaşk tarihçisi ve Dımaşk’ta Ehl-i sünnet’in şeyhi” olarak nitelendirilmiştir. Eserleri özellikle Dımaşk tarihi, topografyası ve şehirdeki ilim hayatı açısından büyük değer taşır. 4 Cemâziyelevvel 927 (12 Nisan 1521) tarihinde Dımaşk’ta vefat etti ve Hamriyye Mezarlığı’na defnedildi.
Eserleri. 1. ed-Dâris fî târîħi’l-medâris (Tenbîhü’ŧ-ŧâlib ve irşâdü’d-dâris li-aĥvâli’l-medâris [fî mâ bi-Dımaşķ mine’l-cevâmiǾ ve’l-medâris]). Dımaşk’ta medreselerin ilk kurulduğu tarihten müellifin yaşadığı yıllara kadar dört yüzyıl süreyle şehirdeki ilim müesseselerine dair telif edilmiş ilk ve en kapsamlı eserdir. Kitapta medreseler ihtisas alanlarına göre düzenlenmiş olup dârü’l-Kur’ân, dârülhadis, Şâfiî, Hanefî, Mâlikî ve Hanbelî medreseleri, tekke ve zâviyeler, türbeler, mescid ve camiler sırasıyla anlatılmıştır. Her kurumun Dımaşk’ta inşa edildiği yer, bânisinin biyografisi, vakıf şartları ve tahsis edilen vakıflar, burada okutulan kitaplarla ders veren müderrislerin hal tercümeleri yazılmıştır. Bu sebeple eser şehrin eğitim tarihi, vakıfları ve topografyası açısından büyük değer taşır. Öte yandan kitap, biyografileri anlatılan devlet adamlarının ilmî yönleriyle alâkalı ilginç anekdotlar ihtiva etmektedir. Nuaymî, Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir’in Târîħu medîneti Dımaşķ’ının girişindeki medreseler kısmı ile İzzeddin İbn Şeddâd’ın el-AǾlâķu’l-ħaŧîre fî źikri ümerâǿi’ş-Şâm ve’l-Cezîre adlı çalışmasını esas almakla birlikte kendi dönemine kadar olan gelişmeleri ve biyografik malzemeyi de eklemiştir. Böylece Ortaçağ İslâm dünyasında yaygın olan biyografik sözlük (vefeyât-tabakāt) türüyle hıtat (topografik eserler) tarzını karıştırıp özgün bir üslûp ortaya koymuştur. Müellif eserinde yararlandığı kaynakları zikretmiştir. Bunlar arasında Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir ve İzzeddin İbn Şeddâd’ın yanı sıra Zehebî, Safedî, Ebü’l-Fidâ İbn Kesir, Birzâlî, Bedreddin İbn Kādî Şühbe, Burhâneddin İbn Müflih, Abdüllatîf el-Bağdâdî, Sıbt İbnü’l-Cevzî, İbn Hacer el-Askalânî, Tâceddin es-Sübkî, İbn Hallikân, Ebû Şâme el-Makdisî, Kütübî ve Takıyyüddin İbn Kādî Şühbe’nin eserleri ile olayların tanıkları önemli yer tutmaktadır. Hacimli olduğu anlaşılan eserin aslı kaybolmuş, günümüze Şemseddin İbn Tolun, Abdülbâsit el-Almevî, Ahmed el-Bikāî ve Abdülkādir Bedrân tarafından yapılan muhtasarları ulaşmıştır (bunların yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 165; Suppl., II, 164). Almevî muhtasarını Henri Sauvaire notlar ekleyerek Fransızca’ya çevirmiş (Description de Damas, I-II, Paris 1895-1896), Emilie E. Ouéchek de bu tercümenin bir indeksini hazırlamıştır (Damas 1954). Fuat Sezgin, Henri Sauvaire tercümesini Ouéchek tarafından yapılan indeksle birlikte Islamic Geography serisinde tekrar yayımlamıştır (bk. bibl.). İbn Tolun muhtasarının ilk kısmını Selâhaddin el-Müneccid Dûrü’l-Ķurǿân fî-Dımaşķ adıyla neşretmiş (Dımaşk 1946; Beyrut 1973, 1982), muhtasarın tamamını ise Ca‘fer el-Hasenî (I-II, Dımaşk 1948-1951; Kahire 1988) yayımlamıştır (I-II, Beyrut 1990). 2. TeǾâlîķ (Müźekkirât yevmiyye). Suriye Mektebetü’l-Esedi’l-vataniyye’de kayıtlı olan eserin (Zâhiriyye, nr. 4533) ilk kısımları kayıp olup mevcut nüsha Şevval 885 - Cemâziyelâhir 908 (Aralık 1480 - Aralık 1502) ve 910-914 (1504-1508) arasını ihtiva etmektedir. Memlükler döneminin son yıllarında Dımaşk’ta geçen olayları günlük şeklinde anlatan eserde şehrin siyasî, içtimaî, iktisadî ve ilmî olayları hakkında önemli mâlûmat bulunmaktadır. Nüshada müellifin ismi kaydedilmemekle birlikte hattından ve içerdiği bilgilerden Nuaymî’ye ait olduğu anlaşılmıştır (Yûsuf el-Iş, MMİADm., VII [1943], s. 142-154; Selâhaddin el-Müneccid, el-Müǿerriħûne’d-Dımaşķıyyûn, s. 15). 3. Terâcimü ķuđâti Dımaşķ eş-ŞâfiǾiyye. Ayrı bir kitap olarak günümüze ulaşmayan eseri müellifin öğrencisi İbn Tolun eŝ-Ŝaġrü’l-Bessâm fî źikri men tevellâ ķażâǿe’ş-Şâm adlı kitaba dercetmiştir. Eserde Ebü’d-Derdâ’dan (ö. 32/ 652) başlayarak 914 (1508) yılında Şâfiî kādılkudâtlığına getirilen Takıyyüddin İbn Kādî Aclûn’a kadar Dımaşk kadılarının biyografileri anlatılmaktadır (İbn Tolun, Ķuđâtü Dımaşķ: Ŝaġrü’l-Bessâm fî źikri men vülliye ķażâǿe’ş-Şâm, nşr. Selâhaddin el-Müneccid, Dımaşk 1956, s. 1-184). 4. el-ǾUnvân fî-żabŧi mevâlîd ve vefeyâti ehli’z-zamân. VIII (XIV) ve IX. (XV.) yüzyıllarda yaşamış Suriye ve Mısır ulemâsından kısaca bahseden eserin Takıyyüddin İbn Kādî Şühbe’nin eź-Źeyl’inin (Târîħu İbn Ķāđî Şühbe) zeyli olması muhtemeldir. Kitabın müsveddesinde biyografiler doğum tarihine göre sıralanmış olduğu halde eseri temize çeken Nuaymî’nin Mısırlı talebeleri hocalarının arzusu hilâfına biyografileri alfabetik şekilde sıralamışlardır. Eserin aslı üç tabakadan oluşur. Birinci tabakada Nuaymî’nin hocaları, ikinci tabakada akranları, üçüncü tabakada yaşça daha küçük olan âlimlerin biyografileri anlatılmaktadır. Kitabın sonuna müellifin oğlu Yahyâ b. Abdülkādir birkaç varaklık bir zeyil eklemiştir. Eserin nüshaları Kahire Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye (Teymûriyye, Tarih, nr. 2193) ve Leipzig (nr. 747) kütüphaneleriyle British Library’de (nr. 431) bulunmaktadır. 5. Kitâbü Tuĥfeti’l-berere fi’l-eĥâdîŝi’l-muǾtebere (Ǿaşere) (Chester Beatty Library, nr. 3696). Nuaymî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Teźkiretü’l-iħvân fî ĥavâdiŝi’z-zamân, et-Tebyîn fî terâcimi’l-Ǿulemâǿ ve’ś-śâliĥîn, el-Ķavlü’l-beyyinü(el-mübînü)’l-muĥkem fî beyâni ihdâǿi’l-ķurabi ile’n-nebî śallallâhü Ǿaleyhi ve sellem,
en-Nuħbe fî terâcimi’l-Esediyyîn (Terâcimü beyti İbn Ķāđî Şühbe), İfâdetü’n-naķl fi’l-kelâmi Ǿale’l-Ǿaķl (Gazzî, I, 250; İbnü’l-İmâd, X, 211).
BİBLİYOGRAFYA:
Nuaymî, ed-Dâris fî târîħi’l-medârîs (nşr. Ca‘fer el-Hasenî), Kahire 1988, I-II; a.mlf., Dûrü’l-Ķurǿân fî Dımaşķ (nşr. Selâhaddin el-Müneccid), Beyrut 1982, neşredenin girişi, s. 6-22; a.mlf., Description de Damas (trc. H. Sauvaire), Paris 1894-96 → (ed. Fuat Sezgin), Frankfurt 1993, tercüme edenin girişi, I, 1-7; İbn Tolun, Müfâkehetü’l-ħillân fî ĥavâdiŝi’z-zamân (nşr. Halîl el-Mansûr), Beyrut 1998, s. 319, 322, 346; Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâǿire, I, 250; İbnü’l-İmâd, Şeźerât (Arnaût), X, 210-211; Brockelmann, GAL, II, 165; Suppl., II, 164; Îżâĥu’l-meknûn, I, 107, 225, 244; II, 247, 273; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 598; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, II, 196-197; A. J. Arberry, The Chester Beatty Library, A Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin 1958, III, 86; Selâhaddin el-Müneccid, el-Müǿerriħûne’d-Dımaşķıyyûn fi’l-Ǿahdi’l-ǾOŝmânî ve âŝârühümü’l-maħŧûŧa, Beyrut 1964, s. 14-15, 44-46, 80-81; a.mlf., MuǾcemü’l-müǿerriħîne’d-Dımaşķıyyîn, Beyrut 1398/1978, s. 281-283; a.mlf., “el-ǾUnvân fî żabŧi mevâlîd ve vefeyâti ehli’z-zamân li-müǿerriħi Dımaşķ en-NuǾaymî”, MMİADm., XXXIV (1959), s. 204-207; Hâlid er-Reyyân, Fihrisü maħŧûŧâti Dâri’l-kütübi’ž-Žâhiriyye: et-Târîħ ve mülĥaķātüh, Dımaşk 1393/1973, II, 172, 420, 648, 685; Ömer Ferruh, MeǾâlimü’l-edebi’l-ǾArabî fi’l-Ǿaśri’l-ĥadîŝ, Beyrut 1985, I, 223-226; Şâkir Mustafa, et-Târîħu’l-ǾArabî ve’l-müǿerriħûn, Beyrut 1993, IV, 125-126; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 229-230; R. Stephen Humphreys, İslam Tarih Metodolojisi: Bir Sosyal Tarih Uygulaması (trc. Murtaza Bedir - Fuat Aydın), İstanbul 2004, s. 292-293; Yûsuf el-Iş, “Müźekkirâtün yevmiyyetün düvvinet bi-Dımaşķ fi’l-evâħiri’l-ķarni’t-tâsiǾ ve evâǿili’l-Ǿâşir”, MMİADm., XVIII (1943), s. 142-154.
Cengiz Tomar