NİZÂMÎ-i ARÛZÎ
(نظاميء عروضي)
Ebü’l-Hasen Ahmed b. Ömer b. Alî Semerkandî (ö. 552/1157 [?])
Çehâr Maķāle müellifi ve şair.
Semerkant’ta doğdu. Öğrenimini burada tamamladı. Lakabı Nizâmeddin (Necmeddin), mahlası Nizâmî’dir. Nizamî-i Gencevî’den ayırt edilmesi için Nizâmî-i Arûzî diye anılmıştır. Hayatı hakkındaki bilgilerin hemen tamamı Çehâr Maķāle’ye dayanmaktadır. Buna göre 504 (1110-11) ve 506 (1112-13) yıllarında Horasan’da bulunmuş, 506’da Belh’te Ömer Hayyâm’la
görüşmüş, 510’da (1116) Herat’ta kalmış, bir yıl sonra Nîşâbur’da fakir duruma düşmüş ve aynı yıl Tûs şehrinde Sultan Sencer’in emîrü’ş-şuarâsı Muizzî ile tanışıp şiirlerini kendisine takdim etmiştir; bu sebeple onun öğrencisi olarak gösterilir. 530 (1136) yılında Nîşâbur’a dönerken Ömer Hayyâm’ın türbesini ziyaret etmiştir. Çehâr Maķāle’nin üçüncü ve dördüncü makalesinin sonunda zikrettiği iki hikâye tıp ve astromi ilimlerinde maharetli olduğunu göstermektedir. Kırk beş yıl boyunca Gurlu Şensebânî hânedanının hizmetinde bulundu. Çehâr Maķāle’yi de Gurlu Hükümdarı Şemseddin Muhammed’in yeğeni Ebü’l-Hasan Hüsâmeddin Ali adına yazdı.
547’de (1152) Gurlu ordusunun Herat civarında Sultan Sencer tarafından bozguna uğratılması üzerine kaçıp saklandığını söyleyen Arûzî’nin, eserini kaleme aldığı 551-552 (1156-1157) yıllarından sonraki hayatıyla ilgili herhangi bir bilgiye rastlanmamıştır. Nizâmî-i Arûzî birkaç mesnevi yazmışsa da günümüze ulaşan yegâne eseri Çehâr Maķāle*dir. Saray için gerekli dört meslekle (kâtiplik, şairlik, müneccimlik ve tabiplik) ilgili dört makalede bilgi verilen eser, VI. (XII.) yüzyıldaki İran ve Orta Asya saray hayatı ve dönemin bazı şairlerine dair en eski ve en önemli kaynaklardan biridir. Birçok neşri yapılan kitabın Muhammed Muîn tarafından yeni bir baskısı gerçekleştirilmiştir (Tahran 1334 hş.).
BİBLİYOGRAFYA:
Avfî, Lübâbü’l-elbâb (nşr. Saîd Nefîsî), Tahran 1334 hş., I, 207-208; Devletşah, Teźkire, s. 60-61; Emîn-i Ahmed-i Râzî, Heft İķlîm, [baskı yeri ve tarihi yok] (Kitâbfurûşî-yi Ali Ekber İlmî), II, 60-64; Rızâ Kulı Han Hidâyet, MecmaǾu’l-fuśaĥâǿ, Tahran 1295, I, 635; Browne, LHP, II, bk. İndeks; Rypka, HIL, s. 221-222; Safâ, Edebiyyât, II, 961-963; Storey, Persian Literature, V/2, s. 265-266; Muhammedî, “Nižâmî-yi ǾArûżî”, Ferhengnâme-i Edeb-i Fârsî (nşr. Hasan Enûşe), Tahran 1380 hş., I, 935; H. Massé, “Nizâmî Arûzî”, İA, IX, 327-328; a.mlf., “Nižāmī ǾArūđī Samarķandī”, EI² (İng.), VIII, 76.
Yakup Şafak