NEVVÂB
(نوّاب)
Hindistan’da Bâbürlü Devleti’nin idarî sisteminde siyasî makam ve güç ifade eden bir unvan.
Sözlükte “bir makamın sorumluluğunu asıl sahibi yerine geçici bir süre için üstlenen, vekâlet eden kimse” anlamındaki nâib kelimesinden türetilen nevvâb Urduca’da nevab, Hindistan’ın bazı bölgelerinde, özellikle Bengal’de İngilizler ve Hindular tarafından nabob olarak telaffuz edilmiş, diğer Batı dillerine de bu şekliyle geçmiştir.
Güçlü bir merkezî otoriteye dayanan Bâbürlüler’de yönetimde “sûbedâr” ve “divan” adlı, birbirinden bağımsız ve eşit statüde iki üst makam bulunmaktaydı. Bunlardan “nizam” da denilen sûbedâr savunma ve adalet dahil olmak üzere genel idareden, divan ise vergi ve maliyeden sorumluydu. Bu iki makamın yöneticileri doğrudan sultana bağlı olup onun tarafından tayin edilirdi. İlk defa Bengal’de divandan sorumlu Mürşid Kulı Han’ın (ö. 1139/1727) önce Sultan Ferruhsiyer’in küçük yaştaki oğlu Ferhundesiyer’in nâibi olarak, ardından onun vefatı üzerine asaleten sûbedâr tayin edilmesiyle her iki görev aynı kişide birleşmiş ve Mürşid Kulı Han, Bengal nevvâbı unvanıyla anılmaya başlanmıştır. Mürşid Kulı Han’ın halefleri de aynı şekilde iki görevi birden üstlenmiş ve bu durum Sirâcüddevle’nin ölümüne kadar (ö. 1170/ 1757) devam etmiştir. Bu sebeple Bengal’de Mürşid Kulı Han ile Sirâcüddevle arasındaki döneme “nevâbî” adı verilmiştir. Nevvâb kelimesinin kullanımı İngilizler tarafından yaygınlaştırılmış, İngilizler bölgede denetimi ele geçirdikleri 1757 Plassey savaşından sonra Mîr Ca‘fer’i nevvâb unvanıyla Bengal, Bihâr ve Orissa eyaletlerinin yöneticiliğine tayin etmiştir. 1793’te nevvâbdan nizamın görevleri alınmış, ancak nevvâb unvanı sembolik olarak sürdürülmüştür.
Hindistan İngiliz hâkimiyetine girmeden önce Kudh, Bengal, Arcot ve Bopal gibi eyaletleri nevvâblar yönetiyordu. Merkezî yönetimin zayıflamasıyla birlikte nevvâblık aile fertlerine intikal eden bir unvan haline gelmiştir. Bazı eyaletlerde, meselâ Haydarâbâd Nizamlığı’nda nevvâb yerine nizam unvanı kullanılmıştır. Nevvâbların hanımlarına “begüm”, veliahdlarına “nevvâbzâde”, diğer oğullarına da “sâhibzâde” denilirdi. Hânedanlar genellikle nevvâblar tarafından sürdürülmüş, Bopal gibi bazı eyaletler begümler tarafından yönetilmiştir. Haydarâbâd ve Berar gibi eyaletlerde nevvâb unvanının devlete hizmetleri bulunan müslüman eşrafa ve özellikle askerlikte seçkin bir konuma yükselenlere de verildiği görülmektedir.
Hindistan’da İngiliz idaresi, doğrudan yönetilen eyaletlerle bağlı eyaletler şeklinde bir yapılanma içinde devam etmiştir. Müstakil mahallî idareci veya emîr tarafından yönetilen bağlı eyaletlerin idarecilerine “nevvâb” ve “nizam”ın yanı sıra mahallî dillerde benzer anlamlara gelen “maharaca, raca, rânâ” gibi unvanlar da verilmiştir. Bâbürlüler’den kalan Kudh, Bahâ-velpur, Baoni, Bopal, Cambay, Jaora, Junagadh, Kurnool, Kurvai, Palanpûr, Pataudi, Râmpûr, Saçin ve Tonk gibi nevvâblıklar İngiliz hâkimiyetine girdikten sonra aynı şekilde devam etmiş, diğerleri ise tarihe karışmıştır.
İngiliz hâkimiyeti döneminde herhangi bir resmî görev taşımayan kişilere de fahrî nevvâb unvanı verilmiş, kelimenin İngilizce’deki şekli nabob Hindistan’da bulunan zengin İngiliz tüccarları ile aristokratlar için de kullanılmıştır, XVIII. yüzyılın sonlarından itibaren İngilizleşmiş Hintliler’e veya Hindistan hükümetinin hizmetindeki İngilizler’e nabob denilmesi yaygınlaşmıştır. XIX. yüzyılda Bengal eşrafını kazanmak isteyen İngilizler nevvâb unvanının kullanımını daha da genişletmiş ve seçkin kimselere “han sâhib, han bahâdır” gibi unvanlar yanında çok sayıda nevvâb unvanı dağıtmıştır. Nevvâb Abdülganî, Nevvâb Abdüllatîf, Nevvâb Çoudurani, Nevvâb Ali Çouduri, Nevvâb Seyyid Şemsülhudâ ve Nevvâb Sirâcülislâm bunların en tanınmış olanlarıdır.
BİBLİYOGRAFYA:
Ibn Hasan, The Central Structure of the Mughal Empire and its Practical Working up to the Year 1657, London 1936, s. 138-140; Yusuf Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi, Ankara 1950, III, 756-760; S. M. Edwardes - H. L. O. Garrett, Mughal Rule in India, Delhi 1956, s. 164-165, 170, 194, 195, 204-205; Saeedullah, The Life and Works of Muhammad Siddiq Hasan Khan: Nawab of Bhopal, Lahore 1973, tür.yer.; M. Mohar Ali, History of the Muslims of Bengal, Riyad 1985, I/B, s. 738, 749; I. H. Qureshi, The Administration of the Mughal Empire, Delhi 1990, tür.yer.; Firdos Anwar, Nobility under the Mughals (1628-1658), New Delhi 2001, tür.yer.; T. W. Nechtman, Nabobs: Defining the Indian Empire and the British Nation in the Late Eighteenth Century (doktora tezi, 2005), University of Southern California; P. J. Marshall, “Economic and Political Expansion: The Case of Oudh”, Modern Asian Studies, IX, Cambridge 1975, s. 465-482; H. A. R. Gibb - C. Collin Davies, “Nâip”, İA, IX, 50; C. E. Bosworth, “Nawwāb”, EI² (İng.), VII, 1048; Azmi Özcan, “Mürşidâbâd”, DİA, XXXII, 58-59.
Azmi Özcan