NEVBAHTÎ, Hasan b. Mûsâ
(الحسن بن موسى النوبختي)
Ebû Muhammed el-Hasen b. Mûsâ b. el-Hasen b. Muhammed el-Bağdâdî en-Nevbahtî (ö. 310/922 [?])
Şiî âlimi.
Bağdat’da doğdu. Emevîler’in son devrinde ve Abbâsîler’in ilk dönemlerinde sarayda müneccim olarak görev yapan İran asıllı Nevbaht ailesine mensup olup bu aileden Ebû Sehl İsmâil b. Ali’nin kız kardeşinin oğludur. Kaynaklarda tahsili ve
hocaları hakkında yeterli bilgi bulunmuyorsa da zengin bir ilmî birikime sahip olan ailesi içinde iyi yetiştiğinde şüphe yoktur. Küçük yaştan itibaren eski Fars kültürünün izleri, sınırlı ölçüde Yunan düşüncesine ait fikirlerle İslâm inancının birbiriyle karıştığı aile atmosferi onu bu alanlarda belli bir seviyeye ulaştırmıştır. Bu arada Bağdat’ta felsefe ve kelâm âlimleriyle irtibat kurdu; özellikle Sâbit b. Kurre, İshak b. Huneyn ve Ebû Osman ed-Dımaşkī gibi âlimlerle zaman zaman görüştü. Çağının kelâmcılarıyla ilâhî sıfatlar, rü’yetullah, imâmet, tenâsüh gibi konularda tartışmalar yaptı. Farklı bir kültürel arka plana sahip bulunan çevreden gelmiş olması kelâm konularına daha geniş bir açıdan bakmasına vesile olmuştur. Kaynaklarda yer alan bazı bilgilerden hareketle Nevbahtî’nin ömrünü ilmî faaliyetlerle Bağdat’ta geçirdiği, Yunan düşüncesinden bir kısım eserleri Arapça’ya tercüme ettiği, devrin ilim çevreleriyle sıkı ilişkiler içinde bulunduğu, muhtemelen dedesi gibi nücûm ilmine dair bilgiler aktardığı söylenebilir. Abdullah Ni‘me onun 310 (922) yılında vefat etmiş olabileceğini belirtir (Felâsifetü’ş-ŞîǾa, s. 192).
Eserlerinin isminden felsefe, kelâm, dinler tarihi, İslâm mezhepleri, astronomi ve tıp gibi alanlarda yetkin olduğu anlaşılan Nevbahtî kaynaklarda III. (IX.) yüzyılın seçkin şahsiyetlerinden biri olarak tanıtılmıştır. İbnü’n-Nedîm, felsefedeki yerine de işaret ederek onu İmâmiyye Şîası’nın kelâmcıları arasında saymış, ayrıca hem Mu‘tezile’nin hem Şîa’nın Nevbahtî’yi kendi mezheplerine mensup olarak gösterdiğini kaydetmiştir (el-Fihrist, s. 225). İbnü’l-Murtazâ onun İmâmiyye mezhebi mensubu olduğunu belirtmiş ve kendisini Mu‘tezile’nin dokuzuncu tabaka âlimleri arasında göstermiştir (Ŧabaķātü’l-MuǾtezile, s. 104). Bu ifadeler, ilk dönemlerden sonra imâmet düşüncesi dışında Şîa ile Mu‘tezile arasında köklü bir farklılığın bulunmamasıyla açıklanabilir. Esasen Nevbahtî’nin er-Red Ǿale’ş-ŞîǾa mâ ħala’l-İmâmiyye adlı eseri bu mezhebe mensubiyetini gösterdiği gibi tabakat kitaplarında baştan beri Nevbaht ailesinin siyasî kimliklerinin aynı istikamette olduğuna dair bilgiler de bunu teyit eder. Ayrıca Şîa ricâl kitapları, doğrudan imamlardan hadis rivayet etmemiş olmakla birlikte kendisini İmâmiyye’nin sika şahsiyetlerinden biri diye anar (meselâ bk. Ahmed b. Ali en-Necâşî, I, 180; Ebû Ca‘fer et-Tûsî, er-Ricâl, s. 462).
İlmî şahsiyeti bakımından kelâmcılığı öne çıkan Nevbahtî geleneksel Şiî anlayışına bağlı kalmış, bunun aklî temele oturtulmasına önemli katkılar yapmış, bunun için Mu‘tezile’nin düşünce sisteminden faydalanmıştır. Ancak bu mezhebin fikirlerini tartışmasız kabul etmemiş, tenkide açık gördüğü konularda Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf, Ca‘fer b. Harb, Câhiz, Ebû Ali el-Cübbâî gibi âlimlerin görüşlerini reddetmekten geri kalmamıştır. Aynı zamanda Aristo hakkında eser yazacak kadar Grek felsefesine âşina olan ve tabiat bilimlerine ilgi duyan Nevbahtî dinler ve mezhepler tarihinde de bilgi sahibidir. Onun, bazı küçük parçaları günümüze kadar gelen el-Ârâǿ ve’d-diyânât isimli kitabında dinler hakkında objektif bilgiler verdiği, aynı şekilde Fıraķu’ş-ŞîǾa’sında Şiî gruplarına dair kısa fakat sağlıklı açıklamalar yaptığı görülmektedir.
Eserleri. Nevbahtî’nın kaynaklarda kırktan fazla eseri sayılmaktaysa da günümüze sadece bir eseriyle diğer bir eserinden bazı küçük pasajlar intikal etmiştir. 1. Fıraķu’ş-ŞîǾa*. Başlangıçtan on birinci imam Hasan el-Askerî’nin vefatına kadar ortaya çıkan Şiî gruplarının ele alındığı eserin çeşitli neşirleri yapılmış (nşr. H. Ritter, İstanbul 1931; nşr. Muhammed Sâdık Âl-i Bahrülulûm, Necef 1355/1936; Beyrut 1404/ 1984), Fransızca, Rusça ve Farsça’ya tercüme edilmiştir. 2. el-Ârâǿ ve’d-diyânât. Eserden bazı kitaplarda küçük parçalar halinde alıntılar yapılmıştır. Tamamlanmadığı belirtilen eserde Grek felsefesinde varlık ve bilgi anlayışı ile Hint dinlerine ait önemli bilgilerin bulunduğu kaydedilmektedir (Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, s. 39, 45, 65).
Müellifin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Erzâķ ve’l-âcâl ve’l-esǾâr, el-Ĥucec fi’l-imâme, el-Ħuśûś ve’l-Ǿumûm, İħtiśârü’l-kevn ve’l-fesâd li-Arisŧoŧâlîs, el-İstiŧâǾa Ǿalâ meźhebi Hişâm, Muħtaśarü’l-kelâm fi’l-cüzǿ, en-Naķż Ǿalâ CaǾfer b. Ĥarb fi’l-imâme, er-Raśad Ǿalâ Baŧlîmûs, er-Red Ǿalâ Ebî ǾAlî el-Cübbâǿî fî reddihî Ǿale’l-müneccimîn, er-Red Ǿalâ Ebi’l-Hüźeyl el-ǾAllâf fî enne naǾîme’l-cenne münķaŧıǾ, er-Red Ǿalâ aśĥâbi’t-tenâsüħ, er-Red Ǿale’l-Mücessime, er-Red Ǿale’l-Vâķıfe, et-Tenzîh ve źikru müteşâbihi’l-Ķurǿân, et-Tevĥîd (Ahmed b. Ali en-Necâşî, I, 180-183).
BİBLİYOGRAFYA:
Hasan b. Mûsâ en-Nevbahtî, Fıraķu’ş-ŞîǾa (nşr. M. Sâdık Âl-i Bahrülulûm), Beyrut 1404/1984, Hibetüddin eş-Şehristânî’nin Mukaddime’si, s. b-yv; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 225-226; Ahmed b. Ali en-Necâşî, er-Ricâl (nşr. M. Cevâd en-Nâînî), Beyrut 1408/1988, I, 179-183; Ebû Ca‘fer et-Tûsî, el-Fihrist (nşr. M. Sâdık Âl-i Bahrülulûm), Beyrut 1403/1983, s. 75; a.mlf., er-Ricâl (nşr. M. Sâdık Âl-i Bahrülulûm), Kum 1411, s. 462; Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, Telbîsü İblîs (nşr. M. Münîr ed-Dımaşkī), Kahire 1368, s. 39, 45, 65; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XV, 327; İbnü’l-Murtazâ, Ŧabaķātü’l-MuǾtezile, s. 104; İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, II, 477-478; Brockelmann, GAL Suppl., I, 319-320; Sezgin, GAS, I, 539-540; VI, 176; VII, 154; Abdullah Efendi el-İsfahânî, Riyâżü’l-Ǿulemâǿ ve ĥiyâżü’l-fużalâǿ (nşr. Ahmed el-Hüseynî), Kum 1401, I, 326-327; Hasan es-Sadr, Teǿsîsü’ş-ŞîǾa, Beyrut 1401/1981, s. 234, 369-370; AǾyânü’ş-ŞîǾa, V, 320-321; Abdullah Ni‘me, Felâsifetü’ş-ŞîǾa, Beyrut 1987, s. 191-202; Ebü’l-Kāsım el-Hûî, MuǾcemü ricâli’l-ĥadîŝ, Beyrut 1409/1989, V, 142-143; M. Rızâ el-Hüseynî, “Fıraķu’ş-ŞîǾa ev Maķālâtü’l-İmâmiyye li’n-Nevbaħtî em li’l-EşǾârî”, Türâŝünâ, I/1, Kum 1405, s. 29-51; J. L. Kraemer, “al-Nawbaқћtī”, EI² (İng.), VII, 1044; J. van Ess, “al-Ārāǿ wa’l-Dīānāt”, EIr., II, 200-201.
İlyas Üzüm