NERŞAHÎ
(النرشخي)
Ebû Bekr Muhammed b. Ca‘fer b. Zekeriyyâ b. el-Hattâb b. Şureyh en-Nerşahî (ö. 348/959)
Târîħu Buħârâ adlı eseriyle meşhur olan tarihçi.
Hayatı Hakkında kaynaklarda yeterli bilgi yoktur. 286’da (899) Buhara yakınlarındaki Nerşah köyünde doğduğu (Sem‘ânî, V, 480) ve Ebû Bekir b. Hureys ile Abdullah b. Ca‘fer’den hadis rivayetinde bulunduğu kaydedilmektedir. Sâmânî Emîri I. Nûh’a sunduğu Târîħu Buħârâ (Aħbâru Buħârâ-Târîħu Nerşaħî) adlı eserini 332 (943-44) yılında tamamlamıştır. Arapça orijinali günümüze intikal etmeyen eser büyük kısmıyla Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed el-Kubâvî tarafından Farsça’ya tercüme edilmiştir. Kubâvî, 522’de (1128) bitirdiği çeviriye gereksiz bulduğu yerleri almamış, buna karşılık Ebü’l-Hasan Abdurrahman b. Muhammed en-Nîsâbûrî’nin Ħazâǿinü’l-Ǿulûm’u ve Muhammed b. Tâlût el-Hemedânî’nin Faślü’l-ħiŧâb’ı gibi günümüze intikal etmeyen diğer bazı kaynaklardan bilgiler eklemiştir. Muhammed b. Züfer, Kubâvî’nin çevirisini kısaltarak 574 (1178-79) yılında Buhara hâkimi Sadrüssudûr Burhâneddin Abdülazîz b. Muhammed’e takdim etmiş, daha sonra adı bilinmeyen bir müellif onun kitabına Hârizmşahlar dönemiyle Cengiz Han’ın Buhara’yı istilâsı Hakkındaki bilgileri eklemiş ve eserin bu şekli günümüze ulaşmıştır.
Buhara bölgesinin tarihî, beşerî ve iktisadî coğrafyası, gelenek ve görenekleriyle âbideleri Hakkında bilgilerin yer aldığı Târîħu Buħârâ genel tarih açısından diğer şehir tarihlerine nisbetle daha çok bilgi içerir. Özellikle Mâverâünnehir’in İslâm öncesi dönemine dair verilen bilgiler tarihçilerin yanı sıra filolog, nümismat ve arkeologlar için de önemlidir. Nerşahî’nin, bölgenin Araplar tarafından fethiyle ilgili muhtemelen Ebü’l-Hasan el-Medâinî’den naklen verdiği bilgiler başka kaynaklarda rastlanmayan ayrıntıları içermektedir.
Târîħu Buħârâ’nın tam metni, ilk defa Charles Schefer tarafından Sâmânîler’le ilgili bazı Farsça tarihî metinler de eklenerek neşredilmiş (Paris 1892 → Frankfurt 1993; Paris 1972; taşbaskı, Kitâb-ı Mollazâde ile birlikte, Buhara 1894, 1322), eser Muhammed Takî Müderris Razâvî tarafından da yayımlanmıştır (Tahran 1317, 1351/1972, 1363/1984). Târîħu Buħârâ’yı N. S. Likoshin, Vasilij V. Barthold’un nezâreti altında Rusça’ya (Taşkent 1897), Richard N. Frye İngilizce’ye (Cambridge-Massachusetts 1954), Emîn Abdülmecid Bedevî ve Nasrullah Mübeşşir et-Tırâzî Arapça’ya (Kahire 1965), Mehmet Nurettin Koçak Türkçe’ye (TDA, sy. 117 [Aralık 1998], s. 7-72) tercüme etmiştir.
BİBLİYOGRAFYA:
Narshakhī, The History of Bukhara (trc. Richard N. Frye), Cambridge-Massachusetts 1954, tercüme edenin önsözü ve girişi, s. VII-XX; Sem‘ânî, el-Ensâb (Bârûdî), V, 480; Storey, Persian Literature, I/1, s. 369-370; I/2, s. 1300; a.e.:
Persidskaya literatura: Bio-bibliografiçeskiy obzor (trc. Yurii E. Bregel), Moskva 1972, II, 1108-1112; Brockelmann, GAL Suppl., I, 211; Sezgin, GAS (Ar.), I/2, s. 224-225; V. V. Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan (haz. Hakkı Dursun Yıldız), İstanbul 1981, s. 20-21; Mirza M. Kazvînî, Yâddâşthâ-yı Ķazvînî (nşr. Îrec Efşâr), Tahran 1363/1984, V, 198-199; Zeki Velidî Togan, Tarihte Usul, İstanbul 1985, s. 192; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 66; T. I. Sultanov, “A Manuscript of the Tārīkh-i Narshakhī and an Anonymous-Remark on the Harmfulness of Tobacco”, Manuscripta Orientalia, V/2, St. Petersburg 2000, s. 3-7; M. Rızâ Nâcî, “Târîħ-i Buħârâ”, Dânişnâme-i Cihân-ı İslâm, Tahran 1380/2002, VI, 204-205; V. Minorsky, “Nerşahî”, İA, IX, 197-198; C. E. Bosworth, “Narѕћaқћī”, EI² (İng.), VII, 966.
Sebahattin Samur