NECÎBÜDDİN es-SEMERKANDÎ

(نجيب الدين السمرقندي)

Ebû Hâmid Muhammed b. Alî b. Ömer es-Semerkandî (ö. 619/1222)

XIII. yüzyılın önde gelen hekimlerinden.

Hayatına dair bilgi yoktur; sadece Fahreddin er-Râzî ile çağdaş olduğu ve Moğollar’ın Herat halkını Kılıçtan geçirdiği sırada öldürüldüğü bilinmektedir (İbn Ebû Usaybia, s. 472). Sayısı on civarındaki eserlerinin tamamı tıpla ilgilidir.

Eserleri. 1. el-Esbâb ve’l-Ǿalâmât. Hastalıklara yol açan sebeplerle bunların belirtilerini konu edinen eserin sonraki hekimleri beş yüzyıl kadar etkilediğine inanılır (Sarton, II, 69). Türkiye kütüphanelerinde on sekiz nüshası bulunmaktadır (Şeşen, s. 369-370). Özellikle Nefîs b. İvaz el-Kirmânî’nin bu esere yazdığı şerh ile ondan önemli ölçüde alıntı yapan geç dönem müelliflerinden Erzânî’nin Tıbb-ı Ekberî adlı hacimli eseri, Semerkandî’nin tıp ve farmakoloji alanındaki görüşlerinin yaygınlık kazanmasında önemli rol oynamıştır (Leclerc, II, 127-128). el-Esbâb ve’l-Ǿalâmât Kirmânî’nin şerhiyle birlikte yayımlanmış (I, Kalküta 1836; II, Leknev 1879), Medyen b. Abdurrahman el-Kûsûnî bu şerhe bir tekmile yazmıştır (Şeşen, s. 373). İbnü’s-Süveydî tarafından da şerhedilen el-Esbâb ve’l-Ǿalâmât’ı (Manisa İl Halk Ktp., nr. 1831) adı tesbit edilemeyen bir hekim Türkçe’ye çevirmiştir (a.g.e., s. 373). 2. el-Aķrâbâźîn. Eserin adı literatürde Ķarâbâźîn ve Kitâbü’l-Ķarâbâźîn fi’l-Ǿilel şekillerinde de geçmekte ve İbn Ebû Usaybia bunları biri büyük, diğeri küçük iki ayrı eser olarak tanıtmaktadır (ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 472). el-Aķrâbâźîn müfred ve mürekkep ilâçları konu alır. İçerdiği bitki, hayvan ve madenlerden elde edilen 600’den fazla madde ile kimya ve eczacılık tarihi bakımından önemli bir kaynak sayılmaktadır. Eserin günümüze ulaşan birçok nüshası mevcuttur (Şeşen, s. 375-376), bunlardan biri Martin Levy tarafından İngilizce çevirisiyle birlikte yayımlanmıştır (Philadelphia 1967). 3. el-Edviyetü’l-müfrede (a.g.e., s. 368-369). 4. Uśûlü terkîbi’l-edviye (a.g.e., s. 373-374). 5. EŧǾimetü’l-merżâ. Hastalara verilen diyet yemekleri Hakkındadır (a.g.e., s. 374-379). 6. Kitâbü’l-Aġźiye ve’l-eşribe ve mâ yetteśılü bihâ (el-Aġźiye ve’l-eşribe li’l-aśıĥĥâǿ). Sağlıklı beslenme kurallarıyla ilgilidir (a.g.e., s. 375). Semerkandî’nin 2, 4, 5 ve 6. eserleri en-Necîbiyyâtü’s-Semerķandiyye başlığı altında bir araya getirilmiş olup bir nüshası Patna’daki Hudâbahş Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Ullmann, bk. bibl.). Semerkandî’nin diğer eserleri de şunlardır: Fî Müdânâti vecaǾi’l-mefâśıl, Maķāle fî keyfiyyeti terkîbi ŧabaķāti’l-Ǿayn, Nebźe Ǿani’l-aķāķīri’s-sehleti’t-tenâvül, Fî Ǿİlâci men süķıye’s-sümûm ev neheşehü’l-hevâm, Fi’l-Edviyeti’l-müstaǾmele Ǿinde’ś-śayâdile, Fi’ttiħâźi mâǿi’l-cibn ve menâfiǾih ve keyfiyyeti istiǾmâlih (Brockelmann, GAL Suppl., I, 896; Nûrî el-Hâlidî - M. Levy, XVII/1 [1964], s. 35-36).

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Ebû Usaybia, ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 472; Safedî, el-Vâfî, IV, 184; Keşfü’ž-žunûn, I, 77, 113; L. Leclerc, Histoire de la médicine arabe, Paris 1876, II, 117-128; Brockelmann, GAL, I, 646-647; Suppl., I, 895-896; Sarton, Introduction, II, 69; M. Ullmann, Die Medizin im Islam, Leiden 1970, s. 170, 308-309, 339-341; Zouhir M. Agha, Bibliography of Islamic Medicine Anel Pharmacy, London 1983, s. 81-82; Şeşen, Fihrisü maħŧûŧâti’ŧ-ŧıbbi’l-İslâmî, s. 368-376; Catologue of the Arabic and Persian Manuscripts in the Khuda Bakhsh Oriantal Public Library, Patna 1992, IV, 85-87, 106-108, 187-189; Nûrî el-Hâlidî, “Aķrâbâźînü’s-Semerķandî”, el-Meşriķ, LVIII/3-4, Beyrut 1964, s. 411-420; a.mlf. - M. Levy, “el-Kîmyâǿ fî Aķrâbâźîni’s-Semerķandî”, el-Ebĥâŝ, XVII/1, Beyrut 1964, s. 34-44; Sami Hamarneh, “Arabic Manuscripts of the National Library of Medicine, Washington, D.C.”, MTUA, I/1 (1977), s. 99-100.

Mahmut Kaya