NEBÂTÎ
(نباتي)
(ö. 1873 [?])
Azerbaycanlı sûfî şair.
1812 yılı civarında İran’ın kuzeyinde (Güney Azerbaycan) Karadağ bölgesindeki Üştibin köyünde doğdu. Adı Seyyid Ebülkāsım’dır. Bölgede güzel ahlâkı ve bilgisiyle tanındığından halk arasında “Möhterem” lakabıyla anılan Seyyid Mîr Yahyâ’nın oğludur. İlk eğitimini babasından aldı, dinî ilimler yanında Arapça ve Farsça öğrendi. Gençlik yıllarından itibaren tasavvufa ilgi duymaya başladı. Eher’e giderek Şeyh Şehâbeddin’in tekkesinde tarikat terbiyesi aldı. Şah Ni‘metullah Velî’nin esaslarını belirlediği Kādirî tarikatına mensup olan Nebâtî sık sık uzlete çekilip riyâzetle uğraşarak olgunlaştı. Zaman zaman halkın arasına karıştığı, sohbetleri ve şiirleriyle çok sevilip sayıldığı kaynaklarda belirtilmektedir. Mahlasını hayata bağlılıklarıyla ün salan tarikat mensuplarına verilen “nebâtî” sıfatından almıştır. Âzerîce ve Farsça kaleme aldığı klasik tarzdaki şiirlerinde genellikle “Nebâtî”, halk şiiri tarzında Türkçe yazdıklarında ise “Hançobanî, Mecnun, Mecnunşah” gibi mahlaslar kullandı. Kuzey ve Güney Azerbaycan’ın çeşitli yerlerinde bulunduğu, Horasan (Meşhed) ve Irak’ı (Kerbelâ-Necef) ziyaret ettiği şiirlerinden anlaşılmaktadır. Ömrünün son yıllarında Üştibin’e döndü ve burada vefat etti. Ömer Hayyâm, Hâfız-ı Şîrâzî, Şems-i Tebrîzî, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî gibi şairleri çok okuyan Nebâtî bilhassa Hâfız-ı Şîrâzî, Nesîmî ve Fuzûlî’nin etkisi altında kalmış, bununla beraber taklitçi bir şair olmamıştır.
Nebâtî hem klasik şiir üslûbunda kasideler, gazeller hem de hece vezniyle halk şiiri tarzında koşmalar, geraylılar ve tecnîsler kaleme almıştır. Bu özelliğiyle Azerbaycan edebiyatının karakteristik bir yönünü temsil etmektedir. Şair aynı zamanda Âzerî edebiyatında yeni bir tür olan “çarpa”nın da ilk örneklerini ortaya koymuştur. Bilhassa tecnîsleri, kelime tekrarlarıyla oluşturduğu cinaslı kafiyeler, Azerbaycan Türkçesi’nin inceliklerini yansıttığı gibi klasik edebiyatın kelime oyunlarına güzel örnekler teşkil eder. Orijinal teşbih ve istiareler kullanmış ve aruzun ritmik, hareketli bahirlerini tercih etmiştir. Birçok şiirinde Azerbaycan köy hayatının, yayla ve kışlaklarındaki yaşayışın renkli tasvirleri ve
halk dilinin yansıması görülmektedir. Buradan hareketle, “Hançobanî” mahlasını da göz önünde bulunduran bazı araştırmacılar, şairin esasen Karabağ civarında yaşayan göçebe Hançoban Türk aşiretine mensup olabileceğini ileri sürmüştür. Diğer bazı araştırmacılar ise mahlasının nefsini terbiye etmek için bir müddet çobanlık yapmasından kaynaklandığını söylemiştir. Muhammed Ali Terbiyet bir kısım şiirlerinin kürdî, keremî, garakeherî, geraylı gibi makamlarda bestelenip halk arasında okunduğunu bildirir. Tasavvuf neşvesiyle yazdığı şiirleri ve bazı gazelleri zikirlerde söylendiğinden bestelenmiş olmalıdır. Halk arasındaki şöhreti dolayısıyla bazı saz şairleri ona dair halk hikâyeleri düzenlemiştir.
Nebâtî’nin biri Türkçe, diğeri Farsça olmak üzere iki divanı mevcuttur. Çok defa Farsça divanla bir arada bulunan Türkçe divanın en eski nüshası Tahran I. İslâmî Şûra Meclisi Kütüphanesi’ndedir (nr. 15034). Ebülfazl Hüseynî, Türkçe divanı yazma nüshalarını karşılaştırarak Seyid Ebülgāsım Nebati: Eserleri adıyla yayımlamıştır (Bakü 1968). Ayrıca Hüseyin Mehmedzâde Sâdık da bu divanı ile (Tebriz 1372 hş.) Tahran Üniversitesi Kütüphanesi’nde bir nüshası bulunan (nr. 4335) Farsça divanını neşretmiştir (Tebriz 1372 hş.). Şiirlerinin 500 beyitlik bir kısmı ilk defa 1845’te Tebriz’de neşredilen Fuzûlî divanının sonunda basılmış, 1935 yılından itibaren birçok şiiri Seçilmiþ Eserleri adı altında Bakü’de yayımlanmıştır. Şair Hakkındaki ilk ilmî araştırma Behlûl Behcet’in Nebâtî isimli eseridir (Bakü 1935).
BİBLİYOGRAFYA:
Dîvân-ı Seyyid Ebülgāsım Mütehallis be-Nebâtî ve Meşhûr be-Mecnûnşâh yâ Hançoban Karacadâğî (haz. Hacı Veli Edebiyye), Tebriz 1345 hş.; Nebâtî, Dîvân-ı Türkî (nşr. Hüseyin Mehmedzâde Sâdık), Tebriz 1372 hş.; a.mlf., Dîvân-ı Fârsî (nşr. Hüseyin Mehmedzâde Sâdık), Tebriz 1372 hş.; a.mlf., Seçilmiş Eserleri (nşr. Ebülfazl Hüseynî), Bakü 1985; Seyid Ebülgāsım Nebati: Eserleri (nşr. Ebülfazl Hüseynî), Bakü 1968; Azîz Devletâbâdî, Süħanverân-ı Âźerbâycân, Tebriz 1355 hş., I, 123-128; Cevat Hey’et, Azerbaycan Edebiyat Tarihine Bir Bakış, Tahran 1358 hş., I, 168-178; Refiqe Hemzeyeva, Seyid Ebulqasim Nebati’nin Heyat ve Yaradıcılığı, Bakü 1992; Bayramlı Meti Osmanoğlu, S. E. Nebati’nin Lirikası (doktora tezi, 1995), Bakü Devlet Üniversitesi.
Muharrem Kasımlı