NÂCÎ MA‘RÛF
(ناجي معروف)
Nâcî b. Ma‘rûf b. Abdirrezzâk el-Ubeydî el-A‘zamî el-Bağdâdî (1910-1977)
Iraklı medeniyet tarihçisi ve yazar.
20 Aralık 1910 tarihinde Bağdat’ta doğdu. İlk ve orta öğreniminden sonra 1932’de Dârü’l-muallimîne’l-âliye’yi bitirdi. Bağdat el-Medresetü’s-sâneviyyetü’l-merkeziyye ve Dârü’l-muallimîne’l-ibtidâiyye’de beş yıl öğretmenlik yaptı. Cevvâlü’l-Arabî ve Nâdi’l-müsennâ adlı milliyetçi derneklerin kuruluşunda görev aldı. 1937’de eğitim amacıyla Irak hükümeti tarafından Fransa’ya gönderildi. Collège de France’ta ve diğer öğretim kurumlarında okudu. Sorbonne Üniversitesi’nde Maurice Gaudefroy-Demombynes yönetiminde Müstansıriyye Medresesi’ni konu alan bir doktora tezi hazırladı. Ancak Almanlar’ın Paris’i işgal etmeleri yüzünden tezini savunamadan ülkesine dönmek zorunda kaldı ve Bağdat müzesinde çalışmaya başladı (1940). Sâmerrâ, Vâsıt ve Bağdat’taki tarihî eserleri araştırma heyetinin başkanlığına getirildi. Müze müdürü Sâtı‘ el-Husarî ile birlikte çeşitli ilmî yayınlar yaptı. Irak üzerinde manda yetkisine sahip İngiltere’ye karşı Reşîd Âlî el-Keylânî kumandasında bir grup subay tarafından gerçekleştirilen direniş hareketine katıldığından (Mayıs 1941) birkaç yıl tutuklu kaldı. 1946’da Maarif Vekâleti’nde müfettiş olarak görev aldı, çeşitli fakültelerde konferanslar verdi. 1943’te et-Tefeyyüz dergisinin yazı işleri müdürlüğünü yaptı. 1948’de Dârü’l-muallimîne’l-âliye’ye öğretim üyesi tayin edildi. Ardından Vakıflar Genel müdürlüğü (1950), Külliyyetü’ş-şerîa dekanlığı (1952), 1957’den sonra Bağdat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde medeniyet tarihi hocalığı, tarih bölümü başkanlığı ve Edebiyat Fakültesi dekanlığı (1960-1965) yaptı. Meclisü’l-hidmeti’l-âmme’ye üye seçildi (1965). 1968’de Bağdat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Lisansüstü Araştırmalar Bölümü’nde çalıştı, aynı yıl İmam Ebû Hanîfe Merkezi’ni kurdu ve vefatına kadar buranın başkanlığını yürüttü. 1970’te Kahire Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Doğu Dilleri Bölümü’nde el-Müstanśıriyye ve esâtiźetühâ ve teŧavvurü’l-medrese ile’l-câmiǾa adlı çalışmasıyla doktor unvanını aldı. Umre ziyareti sonrası gittiği Cidde’de 15 Ağustos 1977’de vefat etti. Bağdat’a getirilen naaşı Âzamiye Külliyesi’nde defnedildi (18 Ağustos). Arap birliğini sağlamak ve sömürgeciliğe karşı koymak için milliyetçiliğin gerekliliğine inanan, siyonizmin tehlikelerini bilen Nâcî Ma‘rûf tarih bilincine sahip kültürlü gençlerin yetişmesine gayret etmiş, onları İslâm medeniyeti muhaliflerinin planlarına karşı uyarmaya çalışmıştır.
Nâcî Ma‘rûf çeşitli fakülte ve yüksek okullarda otuz yılı aşkın bir süre İslâm tarihi ve medeniyeti, belâgat ve hukuk tarihi dersleri okuttu. Çok sayıda öğrenci yetiştirdi. Başta Kahire Üniversitesi olmak üzere bazı yerli ve yabancı üniversitelerde konferanslar verdi. Suriye, Mısır, Fas, Tunus, Türkiye, Almanya, Rusya, İspanya, İtalya ve İngiltere’de yapılan birçok ilmî toplantıya katıldı. İslâm medeniyetinin ulaştığı hemen her yeri, özellikle de Avrupa’da bulunan tarihî eserleri görmeye gayret etti. Bağdat ve diğer Arap ülkeleri radyolarında medeniyet tarihine dair 200’den fazla konferans ve konuşması yayımlandı. el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī ve Dımaşk Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye üyesi olan Nâcî Ma‘rûf’un etkilendiği şahsiyetler arasında Sâtı‘ el-Husarî, Ahmed Hasan ez-Zeyyât, Maurice Gaudefroy-Demombynes, Louis Massignon, Gustave le Bon, Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, Muhammed Kürd Ali ve Muhammed Behcet el-Eserî sayılabilir.
Eserleri. el-MütâlaǾatü’l-ǾArabiyyetü’l-ĥadîŝe (Muhammed Behcet el-Eserî ve Bâkır eş-Şebîbî ile beraber, I-II, Bağdat 1934); el-Münteħabâtü’l-edebiyye (Bağdat 1935); el-Medresetü’l-Müstanśıriyye (Bağdat 1935); Mûcizü târîħi’l-ĥađâreti’l-ǾArabiyye (Bağdat 1948, 1952 [son neşir Abdülazîz ed-Dûrî ile birlikte]); Târîħu’l-ǾArab (Bağdat 1949, daha sonra Abdülazîz ed-Dûrî, Mustafa Cevâd ve Hâlid el-Hâşimî ile ortak çalışma olarak yeni baskıları yapılmıştır); Muķaddime fî târîħi’l-Müstanśıriyye ve Ǿulemâǿihâ (Bağdat 1958); Târîħu Ǿulemâǿi’l-Müstanśıriyye (Bağdat 1959, I-II, 1965; I-II, Kahire 1976); el-Medħal fî târîħi’l-ĥađâreti’l-ǾArabiyye (Bağdat 1960, 6. bs. 1966); el-Medresetü’ş-Şerâbiyye (Bağdat 1961); Ħıŧaŧu Baġdâd (Clément Imbault Huart’dan harita ve resim ilâveli tercümedir, Bağdat 1961); Teŝniyetü esmâǿi’t-târîħiyye (Bağdat 1962); et-TevķīǾâtü’t-tedrîsiyye (Bağdat 1963); ǾUrûbetü’l-müdüni’l-İslâmiyye (Bağdat 1964); Muķaddime fî târîħi Medreseti Ebî Ĥanîfe ve Ǿulemâǿihâ (Bağdat 1965); el-Medârisü’ş-Şerâbiyye bi-Baġdâd ve Vâsıŧ ve Mekke (Bağdat 1965; Kahire 1397/1977); ǾUlemâǿ yünsebûne ilâ müdünin aǾcemiyye ve hüm min erûmetin ǾArabiyye (Bağdat 1385/1965); Neşǿetü’l-medârisi’l-müstaķılle fi’l-İslâm (Bağdat 1966); Ĥayâtü İķbâl eş-Şerâbî (Bağdat 1966); Medârisü Vâsıŧ (Bağdat 1966); Medârisü Mekke (Bağdat 1966); Taħŧîŧu Baġdâd (Bağdat 1966); el-Merâśıdü’l-felekiyye bi-Baġdâd fi’l-Ǿaśri’l-ǾAbbâsî (Bağdat 1967); ǾÂlimât Baġdâdiyyât fi’l-Ǿaśri’l-ǾAbbâsî (Bağdat 1967); el-ǾUmle ve’n-nuķūdü’l-Baġdâdiyye fi’l-Ǿaśri’l-ǾAbbâsî (Bağdat 1967); Müsteşfeyâtü Baġdâd fi’l-Ǿaśri’l-ǾAbbâsî (Bağdat 1968); Aśâletü’l-ĥađâreti’l-ǾArabiyye (Bağdat 1968, 1969; Beyrut 1975); Baġdâd (Mustafa Cevâd, Ahmed Sûse ve Muhammed Mekkiyye ile birlikte, Bağdat 1969); et-Teǿmîmü’l-ictimâǾî fi’l-İslâm (Bağdat 1969); el-Müstanśıriyye ve esâtiźetühâ ve teŧavvurü’l-medrese ile’l-câmiǾa (Kahire 1971; el-Mecelletü’t-târîħiyye’de de neşredildi; sy. 2 [1972], s. 64-85); Medârisü ķable’n-Nižâmiyye (Bağdat 1393/1973; Mecelletü’l-MecmaǾi’l-Ǿilmiyyi’l-ǾIrâķī’de de neşredilmiştir; sy. 22 [1973], s. 103-156); ǾUlemâǿü’n-nižâmiyyât ve medârisü’l-meşriķı’l-İslâmî (Bağdat 1393/1973); ǾUrûbetü’l-Ǿulemâǿi’l-mensûbîn ile’l-büldâni’l-aǾcemiyye fi’l-meşriķı’l-İslâmî (I. cilt, Bağdat 1974); el-Fârâbî: ǾArabiyyü’l-muvaŧŧan ve’ŝ-ŝeķāfe (Bağdat 1974); Meşyeħatü’n-NaǾâl el-Baġdâdî (Beşşâr Avvâd Ma‘rûf ile beraber, Bağdat 1975); ǾUrûbetü’l-Ǿulemâǿi’l-mensûbîn ile’l-büldâni’l-aǾcemiyye fî Ħorâsân (I, 1396/1976; II, 1397/1977; III, 1398/1978, son cilt Bilâd-ı Rûm, Cezîre, Şehrizor ve Azerbaycan âlimlerine dairdir). Nâcî Ma‘rûf’un ayrıca çeşitli dergilerde yayımlanmış 100’den fazla makalesi vardır (bir listesi için bk. el-Medârisü’ş-Şerâbiyye, s. 493-502).
BİBLİYOGRAFYA:
Nâcî Ma‘rûf, el-Medârisü’ş-Şerâbiyye bi-Baġdâd ve Vâsıŧ ve Mekke, Kahire 1397/1977, s. 491-502; C. Avvâd, MuǾcemü’l-müǿellifîne’l-ǾIrâķıyyîn, Bağdad 1969, III, 372-374; M. Hayr Ramazan Yûsuf, Tetimmetü’l-AǾlâm, Beyrut 1418/1998, II, 198-199; İmâd Abdüsselâm Raûf, “Nâcî MaǾrûf”, MevsûǾatü Beyti’l-ĥikme li-aǾlâmi’l-ǾArab, Bağdad 1420/2000, I, 578-579;
Sabâh Nûrî el-Merzûk, MuǾcemü’l-müǿellifîn ve’l-küttâbi’l-ǾIrâķıyyîn: 1970-2000, Bağdad 2002, II, 13-15; Adnân el-Hatîb, “Nâcî MaǾrûf el-ǾUbeydî 1910-1977”, MMLADm., LII/4 (1397/1977), s. 899-918; “ed-Doktor Nâcî MaǾrûf”, MMMA (Kahire), XXIII/1 (1977), s. 130-133; Haldûn Nâcî Ma‘rûf, “ed-Doktor Nâcî MaǾrûf el-ǾUbeydî (1910-1977)”, el-Müǿerriħu’l-ǾArabî, sy. 56, Bağdad 1418/1998, s. 128-133.
Kasım Kırbıyık