MÜTEVEKKİL-ALELLAH, Ahmed b. Süleyman
(المتوكّل على الله أحمد بن سليمان)
el-Mütevekkil-Alellāh Ahmed b. Süleymân b. Muhammed el-Hasenî ez-Zeydî (ö. 566/1170)
Yemen’de ikinci Zeydîler Devleti’nin kurucusu ve Zeydiyye mezhebinin önde gelen imamlarından.
500 (1106) yılında Hûs’ta doğdu. Yemen’de birinci Zeydîler Devleti’ni kuran Hâdî-İlelhak Yahyâ b. Hüseyin’in soyundandır. Zeyd b. Hasan b. Ali el-Beyhakī’den fıkıh, Seyyid Hasan b. Muhammed el-Hâdevî, Abdullah b. Ali el-Ansî ve İshak b. Ahmed b. Abdülbâis’ten dinî ilimleri okudu. 532’de (1137-38) imamlığını ilân edip Sa‘de ve civarında halkı kendisine biat etmeye çağırdı. Daha sonra Emlah ve Necran’da davet faaliyetini sürdürdü. Kısa sürede şöhreti Yemen’in her tarafına yayıldı. Necran, Zebîd ve Cevf’te büyük ilgi gördü. Berat şehrindeki Dühme kabilesi de ona itaat arzetti. Sultan Hâtim b. Ahmed b. İmrân’ın etrafında toplanıp Mütevekkil-Alellah’a karşı mücadele bayrağını açan Hemdânîler 533’te (1138-39) 700 süvariyle San‘a’ya girdiler. Mütevekkil-Alellah 535’te (1140-41) Sa‘de’deki kabilelerin desteğini sağlayıp Cevf’e geçince onlar da bağlılık arzetti. Mütevekkil, kendisine muhalefet eden Benî Rebîa kabilesini bozguna uğratıp yurtlarını tahrip ettikten sonra büyük bir kalabalıkla Sa‘de’ye döndü. Buradan Zamâr’a bağlı Cebceb’e geçti. Ertesi yıl birçok kabile elçilik heyetleri gönderip kendisini imam olarak tanıdıklarını ve biat ettiklerini bildirdiler. 545’te (1150) Yemen’in muhtelif şehirlerine giderek İslâm’a aykırı davranışlarda bulunanları cezalandıran Mütevekkil aynı yıl San‘a halkının daveti üzerine yola çıktı. Beytibevs denilen yerde konakladığı sırada Hadûr halkıyla Benî Şihâb kabilesi gelip biat etti. Burada iken San‘a’ya gönderdiği bir adamının Sultan Hâtim tarafından yakalanıp sorguya çekilmesi üzerine taraflar arasında savaş rüzgârları esmeye başladı. Mütevekkil, Mezhic ve Havlân kabilelerinin desteğini sağladıktan sonra San‘a üzerine yürüdü. Hemdânî Sultanı Hâtim b. Ahmed ona karşı koyamayacağını anlayıp itaat arzettiyse de kabul edilmedi. Mütevekkil’in taraftarları muhasarayı sürdürünce San‘alılar eman dilediler. Sultan Hâtim, yakın adamları ve eşrafıyla birlikte Beytibevs’e gidip İmam Mütevekkil’in huzuruna çıktı, Kâ‘b b. Züheyr’in ünlü şiirini okuyup af diledi. İmam da onu ve adamlarını affettiğini bildirdi. Mütevekkil ertesi gün San‘a’da muhteşem bir törenle karşılandı (545/1150). Meşhur Kadı Ca‘fer b. Ahmed’i San‘a kadılığına tayin etti. Bir süre sonra İmam Mütevekkil ile Sultan Hâtim arasında ihtilâf çıktı. İmam Mütevekkil’in San‘a dışında bulunmasını fırsat bilen Sultan Hâtim 547’de (1152) San‘a’ya girmeyi başardı ve 556 (1161) yılında vefat edinceye kadar San‘a’nın hâkimiyetini elinde tuttu.
Yemen’in çeşitli şehirlerinden gelen haberleri değerlendiren ve İslâm’a aykırı hareket edenleri şiddetle cezalandıran Mütevekkil bu amaçla 549’da (1154) Sa‘de’ye yürüyüp yedi ay boyunca şehri kuşattı, halkın af dilemesi üzerine kuşatmaya son verdi. Ertesi yıl Mezhic ve diğer bazı kabilelerden oluşturduğu 3000 süvariyle Bâtınîler ve Hemdânî Sultanı Hâtim’in kuvvetleriyle savaştı. Savaşın ilk safhalarında mağlûp olduysa da ardından toparlanıp onları bozguna uğrattı. Daha sonra San‘a üzerine yürüyüp Hemdânîler’in Gumdân’da yaptırdığı müstahkem geçitleri yıktırdı. 553 (1158) yılında halkın davetiyle Zebîd’e yürüdü. Sultan Hâtim Ramazan 556’da (Ağustos 1161) San‘a’da ölünce İmam Mütevekkil güçlü bir düşmanından kurtulmuş oldu. 565’te (1169-70) Kāsımîler’den Kāsım b. Ali el-İyânî ile yaptığı bir savaşta beklenmedik bir saldırıya mâruz kalıp esir düşen İmam Mütevekkil, Hemdânî Sultanı Ali b. Hâtim’in aracılığıyla serbest bırakıldı.
Mütevekkil-Alellah, Rebîülâhir 566’da (Aralık 1170) Havlân b. Âmir’e ait topraklardaki Hîdân şehrinde vefat etti. İyi bir şair ve edip, fıkıh, tefsir, hadis ve münazara ilimlerinde büyük bir âlim olan Mütevekkil-Alellah, Zeydîliği parçalamaya çalışmakla itham ettiği Mutarrifiyye ile Hüseyniyye’yi şiddetle eleştirmiş, Mutarrifiyye aleyhinde çeşitli kitaplar yazmıştır. Taberistan Zeydîleri ile Yemen Zeydîleri arasında bir fark görmeyip her ikisinin de aynı kökten doğduğunu savunarak Zeydiyye’nin birliğini sağlamaya çalışmıştır. Onun zamanında Şiî-Mu‘tezilî düşünce Yemen’de yayılma imkânı bulmuştur.
Önemli eserleri şunlardır: Uśûlü’l-aĥkâm fi’l-ĥelâl ve’l-ĥarâm, Ĥaķāǿiķu’l-maǾrife fî maǾrifeti’n-nažar ve vücûbih, el-Ĥikmetü’d-dürriyye ve’d-delâleti’n-nebeviyye (Nûriyye), er-Risâletü’l-vâżıĥatü’ś-śâdıķa fî tebyîni irtidâdi’l-fırķati’l-mâriķati’l-Muŧarrifiyyeti’ŧ-ŧabîǾiyyeti’z-zenâdıķa, er-Risâletü’l-Hâşimiyye li-ünfi’đ-đalâl min meźhebi’l-Muŧarrifiyyeti’l-cehhâl, ez-Zâhir fî uśûli’l-fıķh,
Dîvânü şiǾri’l-İmâm el-Mütevekkil-ǾAlellāh Aĥmed b. Süleymân, Ķaśîdetü’l-İmâm el-Mütevekkil ilâ Neşvân el-Ĥimyerî, er-Risâletü’l-Mütevekkiliyye fî hetki estâri’l-İsmâǾîliyye, Kitâbü’l-ǾUmde Şerĥu’r-Risâleti’l-Hâşimiyye (yazma nüshaları ve diğer eserleri için bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 699; Abdullah Muhammed el-Habeşî, s. 589-591; Abdüsselâm b. Abbas el-Vecîh, s. 114-116).
BİBLİYOGRAFYA:
Abdülbâkī b. Abdülmecîd el-Yemânî, Târîħu’l-Yemen: el-Müsemmâ Behcetü’z-zemen fî târîħi’l-Yemen (nşr. Mustafa Hicâzî), Beyrut 1985, tür.yer.; Yahyâ b. Hüseyin es-San‘ânî, Ġāyetü’l-emânî fî aħbâri’l-Ķuŧri’l-Yemânî (nşr. Saîd Abdülfettâh Âşûr), Kahire 1388/1968, s. 296-318; Brockelmann, GAL Suppl., I, 699; Ahmed Hüseyin Şerefeddin, el-Yemen Ǿabre’t-târîħ, Âbidîn 1384/1964, s. 210-211; Hasan Süleyman Mahmûd, Târîħu’l-Yemeni’s-siyâsî fi’l-Ǿaśri’l-İslâmî, Bağdad 1969, s. 218, 234-236; M. Yahyâ el-Haddâd, et-Târîħu’l-Ǿâm li’l-Yemen, Beyrut 1407/1986, II, 358-368; Abdullah b. Abdülkerîm el-Cürâfî, el-Muķteŧaf min Târîħi’l-Yemen, Beyrut 1407/1987, s. 125-127, 175, 178-179; Ahmed b. Muhammed eş-Şâmî, Târîħu’l-Yemeni’l-fikrî fi’l-Ǿaśri’l-ǾAbbâsî, Beyrut 1407/1987, I, 454-473; Eymen Fuâd Seyyid, Târîħu’l-meźâhibi’d-dîniyye fî bilâdi’l-Yemen, Kahire 1408/1988, s. 265-266; Abdullah Muhammed el-Habeşî, Meśâdirü’l-fikri’l-İslâmî fi’l-Yemen, Beyrut 1408/1988, s. 588-591; Hüseyin Abdullah el-Ömerî, “Aĥmed b. Süleymân b. Muĥammed”, el-MevsûǾatü’l-Yemeniyye, Beyrut 1412/1992, I, 53; Abdüsselâm b. Abbas el-Vecîh, AǾlâmü’l-müǿellifîne’z-Zeydiyye, Amman 1420/1999, s. 114-116; C. L. Geddes, “Hamdānids”, EI² (İng.), III, 125; W. Madelung, “Muŧarrifiyya”, a.e., VII, 772-773; a.mlf., “Zaydiyya”, a.e., XI, 480.
Abdülkerim Özaydın