MUSTAFA SIDKI
(ö. 1183/1769)
Osmanlı matematik ve astronomi âlimi, şair.
Cebeci Ocağı Başkethüdâsı Sâlih Efendi’nin oğludur. Kethüdâ Kalemi’nden yetişti ve bir süre Mısır’da kaldıktan sonra 1169 (1756) yılından itibaren sırasıyla kethüdâ kâtipliği, Tersane eminliği, Darphâne nâzırlığı, başmuhasebecilik, Haremeyn muhasebeciliği, ordu kâtipliği ve vekâleten defter eminliği görevlerinde bulundu; Receb 1183’te (Kasım 1769) vefat etti ve Üsküdar’da defnedildi.
Mustafa Sıdkı’nın Osmanlı ilim tarihi açısından en önemli faaliyeti klasik matematik eserlerini istinsah, tashih ve tahrir
etmesidir. 1144-1159 (1731-1746) yılları arasında mutavassıtâtı iki defa temize çekip (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mustafa Fâzıl, Riyâza, nr. 40 [22 eser], 41 [31 eser]) öğrencilerine okutması onun belirli ve sistemli bir maksat güttüğünü gösterir. Bu maksat bir yandan İslâm medeniyetine ait birikimi ortaya koymak, bir yandan da Lâle Devri’nde Yanyalı Esad Efendi’nin Osmanlı ilim zihniyetinin dayandığı kelâmî-riyâzî çizgiyi eleştirerek yerleştirmeye çalıştığı Aristocu tabiat anlayışına tepki göstermek şeklinde özetlenebilir. Günümüzde yapılan araştırmalar, Mustafa Sıdkı’nın ıslah ve tahrirlerinin matematik açısından önemli bir içeriğe sahip olduğunu göstermiştir (Ali İshak Abdüllatîf, s. 215, 246-256). Onun İslâm geleneğine ait eserleri ıslah ve tahrir etme yanında Batı eserlerini de Türkçe’ye çevirmesi, Osmanlı matematiğinin eğitimdeki seviyesini ve bu eğitimle yetişen bir kişinin bilgi kapasitesini göstermesi bakımından dikkat çekicidir. Mustafa Sıdkı’nın bu çift yönlü faaliyeti öğrencileri tarafından sürdürülmüş, Şekerzâde Feyzullah Sermed logaritma içeren ilk müstakil eseri Osmanlı matematiğine kazandırırken yine onun ve Mustafa Sıdkı’nın diğer öğrencilerinin elinde geleneksel Osmanlı cebir notasyon ve sembol sistemi en olgun düzeyine kavuşmuştur. Bu çift yönlü faaliyet tarzı, medrese ulemâsından İsmâil Gelenbevî ve Kuyucaklızâde Mehmed Âtıf Efendi tarafından takip edilmiştir. Mustafa Efendi ayrıca “Sıdkî” mahlasıyla birçok şiir yazmış ve Ressam Ömer Efendi’den hat meşkederek başarılı bir hattat olmuştur.
Eserleri. 1. Iślâĥ ve taĥrîru Kitâbi İstiħrâci’l-evtâr fi’d-dâǿire bi-ħavâśśı’l-ħaŧŧi’l-münĥani’l-vâķıǾ fîhâ. Bîrûnî’nin trigonometriye dair eserinin tahrir ve ıslahıdır (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mustafa Fâzıl, Riyâza, nr. 41.11, vr. 74a-82b). Bîrûnî’nin eserine ait nüshalarla karşılaştırıldığında Mustafa Sıdkı’nın yaptığı tahririn önemli farklar ihtiva ettiği görülür. 2. Iślâĥ ve taĥrîru Kitâbi ǾAmeli’d-dâǿireti’l-maķsûmeti bi-sebǾati aķsâmin mütesâviye. Archimedes’in Sâbit b. Kurre tarafından tercüme edilen bir geometri eserinin 1153’te (1740) yapılmış ıslah ve tahriridir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mustafa Fâzıl, Riyâza, nr. 41/14, vr. 105b-110a). 3. Risâle fî Ǿilmi’l-cebr ve’l-muķābele. 1154 (1741) yılında bir mukaddime, üç bab ve bir hâtime halinde düzenlenen ve klasik cebir konularını içeren bir çalışmadır (Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 1347/8, vr. 56b-60a). 4. Risâle fi’l-misâĥa. Vezîriâzam Ahmed Paşa’ya sunulan ve arazi ölçümüne dair olan eserde Mustafa Sıdkı’nın kendi icat ettiği kullanışı kolay bir aletin tanıtımı yapılmaktadır (Osmanlı Müellifleri, III, 278). 5. Devâir-i İctimâ ve İstikbâlin Resm ve İsti‘mâli (Süleymaniye Ktp., Selimiye, nr. 560/7, vr. 64a-72b). Philippe de la Hire’nin bulduğu içtimâ ve istikbal dairelerinin çizim ve kullanımı hakkında Nicolas Bion’un kaleme alarak 1702’de Paris’te yayımladığı L’usage des astorlabes tant universels que particuliers d’un traité qu’en explique la construction adlı kitabın Türkçe’ye tercümesidir. 6. Rüsûm li-baǾżı’l-âlâti’l-felekiyye. Bazı astronomi aletlerinin geometrik çizimidir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mustafa Fâzıl, Riyâza, nr. 40/2, vr. 40b-41b + 45b-57a + 59a + 60b-64a). Klasik astronomi aletlerinin görüntülü tanıtımları açısından büyük önem taşımaktadır. 7. Risâle fi’l-heyǿe. Yıldızların hareketleri üzerine kaleme alınmış bir risâledir (Bibliotheca Lindesiana, nr. 647). 8. Dîvân-ı Sıdkī. Türkçe şiirlerini içermektedir (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 1103). 9. Mecmû-i Hafîza. Arapça, Farsça, Türkçe manzum ve mensur bir lugaz-muamma mecmuasıdır.
BİBLİYOGRAFYA:
Râmiz, Âdâb-ı Zurefâ, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3873 (Sıdkī maddesi); Müstakimzâde, Tuhfe, s. 531; Sicill-i Osmânî, III, 225; Osmanlı Müellifleri, II, 285; III, 278; TYDK, III, 820-821; Ali İshak Abdüllatîf, ǾÂlimü’l-hendeseti’r-riyâżiyye: İbnü’l-Heyŝem, Amman 1993, s. 215, 246-256; Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul 1997, I, 302-306; Ekmeleddin İhsanoğlu v.dğr., Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, İstanbul 1997, II, 466-467; a.mlf. v.dğr., Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi, İstanbul 1999, I, 214-217; “Sıdkî Mustafa Efendi”, TDEA, VIII, 2.
İhsan Fazlıoğlu