MUSTAFA el-GALÂYÎNÎ
(مصطفى الغلاييني)
Mustafâ b. Muhammed Selîm b. Muhyiddîn b. Mustafâ el-Galâyînî (1885-1944)
Arap gramerine dair eserleriyle tanınan Lübnanlı âlim, yazar ve şair.
Beyrut’ta zengin bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Muhyiddin el-Hayyât, Hasan el-Müdevver, Sâlih er-Râfiî, Abdurrahman el-Hût ve Beyrut müftüsü Abdülbâsıt el-Fâhûrî gibi âlimlerden Arap dili ve edebiyatı, fıkıh, kelâm ve tarih dersleri aldı.
Câmiu’l-Ömerî ve Medresetü’l-vataniyye’de okudu. 1902’de Mısır’a giderek Ezher’de Muhammed Abduh’un ve Seyyid el-Mersafî’nin derslerine devam etti. Çok sevdiği ve etkisi altında kaldığı Muhammed Abduh’un vefatından sonra döndüğü Beyrut’ta el-Külliyyetü’l-Osmâniyyetü’l-İslâmiyye, el-Külliyyetü’ş-şer‘iyye, Câmiu’l-Ömerî gibi okullarda yirmi yıl kadar öğretmenlik yaptı. II. Meşrutiyet’in ilânı üzerine bazı arkadaşlarıyla birlikte İttihat ve Terakkî Cemiyeti’ne üye olduysa da amaçlarının cemiyetle uyuşmadığını görerek kısa bir süre sonra ayrıldı. 22 Ocak 1909’da kurduğu, yayın hayatı iki yıl süren en-Nibrâs dergisinde dinî, edebî, tarihî ve içtimaî alanlarda makaleler yayımladı. 1910-1914 yıllarında Beyrut Mekteb-i Sultânîsi’nde Arap dili ve edebiyatı öğretmenliği yaptı. I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin Şam’daki Dördüncü Ordu’suna gönüllü asker olarak katılıp vâizlik ve hatiplik görevlerini yürüttü. Bu sırada Şam’daki eş-Şarķ gazetesine makaleler yazıyordu.
Fransızlar’ın Beyrut’u işgalinden sonra Şerîf Faysal b. Hüseyin b. Ali’nin önderliğinde Suriye’de bir Arap devletinin kurulması sırasında (8 Mart 1920) Faysal’ın özel kalem müdürü oldu. Fransızlar’ın Suriye’yi de işgal etmesi üzerine (24 Temmuz 1920) bir süre tutuklu kaldıktan sonra Beyrut’a döndü. 1921 Nisanında Ürdün’e giderek Emîr Abdullah’ın özel kalem müdürlüğünü yaptı. Burada kaldığı bir yıl boyunca emîrin çocukları Tallâl ve Nâyif’e Arap dili ve edebiyatı dersleri verdi. 1922 Martında ailesini Amman’a götürmek için Beyrut’a dönen Galâyînî, Fransız mandasını protesto gösterileri esnasında Beyrut Dahiliye Müdürü Es‘ad Hurşîd’in öldürülmesinde etkili olduğu iddiasıyla tutuklandı ve Ervâd adasında yedi ay hapis yattı. Ardından Amman’a sürgün edildi; orada tekrar Emîr Abdullah’ın çocuklarını eğitmekle görevlendirildi. 1924 Şubatında Fransızlar’dan izin almadan ailesini görmek için Beyrut’a gelince yine tutaklanarak hapse atıldı, on beş gün sonra Filistin’e sürüldü. Hayfa’da geçirdiği bir yıllık sürgün hayatından sonra döndüğü Beyrut’ta el-Külliyyetü’l-İslâmiyye’de öğretmenliğe devam etti. Akademi başkanı Muhammed Kürd Ali’nin teklifiyle Şam Arap Dil Kurumu (1927) ve Kudüs Konferansı üyelikleriyle Beyrut İslâm Konseyi başkanlığı görevlerinde bulundu. 1933’te üstlendiği kadılık görevini on yıl kadar sürdürdükten sonra tayin edildiği şer‘î mahkeme müsteşarlığı esnasında 17 Şubat 1944’te Beyrut’ta vefat etti ve devlet töreniyle Bâşûre Mezarlığı’na defnedildi.
Kitap ve makalelerinde İslâmî değerleri ve İslâm ahlâkını anlatmaya, İslâm’a ve müslümanlara yapılan saldırılara karşılık vermeye çalışan Mustafa el-Galâyînî’nin sosyal içerikli kitap ve makalelerinde Muhammed Abdüh’ün tesiri görülür. Arap dili ve edebiyatıyla ilgili eserleri sade ve basit bir dil kullanılması sebebiyle çok tutunmuş ve birçok defa basılmıştır. Arap ülkelerinin Fransız ve İngilizler tarafından işgal edilmesine karşı hem fiilî olarak hem de yazılarıyla mücadele etmiştir. Galâyînî’nin 2000 ciltlik kütüphanesi ölümünden sonra Dârü’l-kütübi’l-Lübnâniyye tarafından satın alınmıştır (Tarrâzî, II, 261).
Eserleri. A) Arap Dili ve Edebiyatı. eŝ-Ŝüreyya’l-muđıyye fi’d-dürûsi’l-Ǿarûżiyye (Beyrut 1319/1901, 1349/1930); ed-Dürûsü’l-ǾArabiyye li’l-medârisi’l-ibtidâǿiyye (I-IV, Beyrut 1330/1912, 1422/2001); ed-Dürûsü’l-ǾArabiyye li’l-medârisi’l-iǾdâdiyye (I-IV, Beyrut 1329/1912, 1422/2001); CâmiǾu’d-dürûsi’l-ǾArabiyye (I-III, Beyrut 1330/1912); Arap gramerine dair olup kırktan fazla baskı yapmıştır; Muhammed Ali Tâhâ ed-Dürre, eserdeki şâhid beyitleri Fetĥu Rabbi’l-beriyye iǾrâbu şevâhidi CâmiǾu’d-dürûsi’l-ǾArabiyye adıyla şerhetmiş (I-II, Humus 1972), Sadi Çöğenli ve Selâmi Bakırcı bu eseri Şahit Beyitler Tercümesi adıyla Türkçe’ye çevirmiştir [Erzurum 1995]); Ricâlü’l-muǾallaķāti’l-Ǿaşr (Beyrut 1331/1913, 1411/1990); Nažarât fi’l-luġa ve’l-edeb (Beyrut 1917, 1927; İbrâhim el-Münzir’in dil felsefesi ve etimoloji konularında yazdıklarının tenkidine dairdir).
B) Diğer Eserleri. Lübâbü’l-ħıyâr fî sîreti’l-Muħtâr (Beyrut 1323/1905, 1402/1982); el-İslâm rûĥu’l-medeniyye (Beyrut 1326/1908, 1930; Lord Cromer’in İslâm aleyhindeki yazılarına cevap olarak kaleme alınmıştır); Erîcü’z-zehr (Beyrut 1329/1911, 1410/1990; el-Müfîd gazetesinde Ebû Feyyâz imzasıyla yayımladığı makalelerden oluşmuştur). Dîvânü’l-Ġalâyînî (Hayfa 1343/1925); Nažarât Fi’s-süfûr ve’l-ĥicâb (Beyrut 1346/1928; Nazîre Zeynüddin’in Fi’s-süfûr ve’l-ĥicâb [Beyrut 1928] adlı eserine cevaptır); Nuħbetün mine’l-kelâmi’n-nebevî (Beyrut 1348/1929); ed-Dîn ve’l-Ǿilm ve hel yünâfi’d-dînü’l-Ǿilme (Beyrut 1349/1941); et-TeǾâvünü’l-ictimâǾî (Beyrut, ts.).
Mustafa el-Galâyînî hakkında yapılan çalışmaların başlıcaları şunlardır: Hüseyin Batîha, eş-Şeyħ Muśŧafâ el-Ġalâyînî: Ĥayâtühû ve şiǾruh (doktora tezi, 1957-1958, Şam Üniversitesi Edebiyat Fakültesi); Enîs Ânûtî, el-ǾAllâme eş-Şeyħ Muśŧafâ el-Ġalâyînî (yayımlanmamış yeterlik çalışması, 1973, Lübnan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Arap Dili ve Edebiyatı); Fevzî Hıdır, eş-Şeyħ Muśŧafâ el-Ġalâyînî fî Ǿaśrihî ve edebih (yüksek lisans tezi, 1400/1980, Lübnan Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Beyrut); Ahmed Havs, el-Ġalâyînî naĥviyyü’l-Ǿaśr: dirâse fî ĥayâtihî ve müǿellefâtihî ve menhecihi’n-naĥvî (Dımaşk 1988); Şefîk Mekniyye, BaǾżu mâ ķīle Ǿan müǿellefâti’l-merĥûm eş-Şeyħ Muśŧafâ el-Ġalâyînî (Beyrut, ts.; daha fazla bilgi için bk. Münâ Hüseyin ed-Desûkī, s. 269, 271, 273).
BİBLİYOGRAFYA:
Serkîs, MuǾcem, II, 1419; Filip dî Tarrâzî, Ħazâǿinü’l-kütübi’l-ǾArabiyye fi’l-ħâfiķayn, Beyrut 1947, II, 261; Edhem el-Cündî, AǾlâmü’l-edeb ve’l-fen, Dımaşk 1958, II, 392-394; Ahmed Kabbiş, Târîħu’ş-şiǾri’l-ǾArabî el-ĥadîŝ, Beyrut 1391/1978, s. 114-120; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VII, 244-245; Abdülvahhâb Sâbûnî, ǾUyûnü’l-müǿellefât (nşr. Mahmûd Fâhûrî), Halep 1413/1992, I, 280; Tâhâ el-Velî, Beyrût fi’t-târîħ ve’l-ĥađâre ve’l-Ǿumrân, Beyrut 1993, s. 313-315; Münâ Hüseyin ed-Desûkī, eş-Şeyħ Musŧafâ el-Ġalâyînî fî mefâhîmihi’l-ıślâĥiyye, Beyrut 1419/1999, s. 269, 271, 273, ayrıca bk. tür.yer.; Yûsuf Es‘ad Dâgır, Meśâdirü’d-dirâsâti’l-edebiyye, Beyrut 2000, s. 476-478; Kâmil Salmân el-Cübûrî, MuǾcemü’l-üdebâǿ, Beyrut 1424/2003, V, 241-242.
Hulûsi Kılıç