Kamus

MÜSLİM b. HACCÂC

(مسلم بن الحجّاج)

Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî (ö. 261/875)

el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ adlı eseriyle tanınan muhaddis.

206’da (821-22) Nîşâbur’da dünyaya geldi. 201 (816-17), 202 (817-18) ve 204 (819-20) yıllarında doğduğu da zikredilmiştir. Bir Arap kabilesi olan Benî Kuşeyr’in mevâlisinden olup doğduğu yere nisbetle Nîsâbûrî diye de anılır. Bir eğitimci olan babasından ve çevredeki diğer âlimlerden faydalandığı anlaşılan Müslim on iki yaşında hadis öğrenmeye başladı. Önce Nîşâbur’da el-Muvaŧŧaǿın râvilerinden Yahyâ b. Yahyâ el-Minkarî ile İshak b. Râhûye gibi muhaddislerden istifade etti. İki yıl sonra haccetmek üzere Hicaz’a gitti. Medine’de İsmâil b. Ebû Üveys, Mekke’de Ka‘nebî, Saîd b. Mansûr ve diğer bazı âlimlerden faydalandı. 230 (845) yılından önce hadis tahsili için seyahate çıktı. Arkadaşı ve talebesi Ahmed b. Seleme ile Basra’ya giderek Ali b. Nasr el-Cehdamî’den, oradan Belh’e geçerek Kuteybe b. Saîd’den rivayette bulundu. Ardından Bağdat’a gidip Ahmed b. Hanbel ve Ahmed b. Menî‘ gibi âlimlerden faydalandı. Daha sonra da defalarca Bağdat’a gitti. Kûfe’de Ahmed b. Yûnus’tan hadis öğrendi; birkaç defa gittiği Rey’de el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’ini baştan sona kendisine okuyarak tenkitlerini aldığı Ebû Zür‘a er-Râzî ve İbn Vâre ile hadis müzâkere edip onlardan rivayette bulundu. 250’den (864) önce Mısır’a geçti ve Harmele b. Yahyâ’dan hadis rivayet etti. Gezdiği yerlerde kendilerinden faydalandığı diğer hocaları arasında İbn Nümeyr, Ebû Bekir İbn Ebû Şeybe, Ebü’l-Hasan İbn Ebû Şeybe, Ebû Sevr, Ebû Hayseme Züheyr b. Harb, Abd b. Humeyd, İbnü’l-Müsennâ, Bündâr lakabıyla tanınan Muhammed b. Beşşâr, Abdullah b. Abdurrahman ed-Dârimî de vardır. On beş yılda kaleme aldığı el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’te sadece 220 hocasından rivayette bulunmuştur. Müslim’in önde gelen talebeleri arasında Ebû Îsâ et-Tirmizî, İbn Huzeyme, Ebû Avâne el-İsferâyînî, İbn Sâid el-Hâşimî, Degūlî, İbn Ebû Hâtim, İbn Mahled el-Attâr gibi muhaddisler bulunmaktadır. İbn Halfûn, el-MuǾlim bi-esmâǿi şüyûħi’l-Buħârî ve Müslim adlı eserinde (bk. bibl.) Buhârî ve Müslim’in hocalarından 506 zatın rivayetleri Hakkında bilgi vermiştir. Müslim b. Haccâc 25 Receb 261’de (5 Mayıs 875) Nîşâbur’da vefat etti ve şehrin dışındaki Nasrâbâd Kabristanı’na defnedildi. Kabrinin ziyaretgâh olduğu belirtilmektedir.

Hocası Bündâr o devirde dört büyük hadis hâfızı bulunduğunu söylemiş, bunların Rey’de Ebû Zür‘a er-Râzî, Nîşâbur’da Müslim, Semerkant’ta Abdullah b. Abdurrahman ed-Dârimî ve Buhara’da Buhârî olduğunu belirtmiştir. Müslim, râviler Hakkındaki tenkit ve değerlendirmelerine güvenilen cerh ve ta‘dîl âlimlerinden biridir. Onun sika bir hadis hâfızı olduğunu söyleyen İbn Ebû Hâtim babasının Müslim Hakkında “sadûk” dediğini belirtmiş, İbnü’l-Ahrem de Nîşâbur’dan üç önemli kişi yetiştiğini, bunların Muhammed b. Yahyâ ez-Zühlî, Müslim b. Haccâc ve İbrâhim b. Ebû Tâlib olduğunu ifade etmiştir. Elbise veya kumaş ticareti yaptığı için “bezzâz” diye anılan ve dükkânında talebelerine hadis rivayet eden Müslim servet sahibiydi. Yardım etmeyi sevdiğinden “Nîşâbur’un cömerdi” diye anılır; onu yakından tanıyanlar hayatında kimseyi çekiştirmediğini ve incitmediğini söylerlerdi. Hocalarına karşı son derece saygılı idi. Buhârî Nîşâbur’a gelince onun derin bilgisine hayran kalmış ve kendisinden hiç ayrılmamıştır. Kur’an’ın mahlûk olduğunu kabul etmeyen Buhârî’ye karşı bazı devlet adamları ve âlimler cephe alınca Müslim onu savunmuştur. Hocası Zühlî’nin bir derste, “Kim Kur’an mahlûk değildir diyorsa meclisimizde bulunmasın” sözleriyle Buhârî’ye cephe aldığını gören Müslim oradan ayrılmış, Zühlî’den yazdığı bütün hadisleri onun evine göndermiş ve bir daha kendisiyle görüşmemiştir (Hatîb, XIII, 103). Hem Zühlî’den hem Buhârî’den çok faydalanan Müslim, hocaları arasındaki anlaşmazlıkta Buhârî’nin tarafını tutmakla beraber el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’inde her iki hocasından da rivayette bulunmamıştır. Müslim’in Zühlî ile anlaşmazlığa düşmesinin ilim çevrelerinde pek uygun karşılanmadığı anlaşılmaktadır. Nitekim hadis hâfızı Ebû Kureyş, Ebû Zür‘a’ya Müslim’i kastederek, “Bu zat 4000 sahih hadisi bir araya getirdi” dediğinde Ebû Zür‘a, “Geri kalan sahihleri niye toplamamış?” diyerek tepki göstermiş, Müslim’i hocası Zühlî’ye ters düştüğü için eleştirmiştir (Zehebî, XII, 570-571). Müslim’in diğer ehl-i hadîs gibi Selef akîdesini benimsediği, İmam Mâlik, Şâfiî ve Ahmed b. Hanbel’in görüşlerine meyli bulunmakla beraber fıkıh mezheplerinden hiçbirine mensup olmadığı bilinmektedir. Onun daha çok Şâfiî olarak tanınması, muhtemelen el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’in bab başlıklarını tertip ederken Nevevî’nin kendi mezhebinin bazı görüşlerini yansıtmış olması sebebiyledir.

Eserleri. 1. el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ*. Śaĥîĥ-i Müslim diye de bilinen eser sahih hadislerden tekrarlarıyla birlikte 12.000 (farklı sayımlara göre 7275 veya 7582), tekrarsız 4000 (veya 3033) hadisi ihtiva etmektedir. En belirgin özelliği, bir hadisin güvenilir rivayetlerinin tamamını çeşitli senedlerle bir araya getirmesidir. Śaĥîĥ-i Buħârî ile birlikte Kur’ân-ı Kerîm’den sonra en güvenilir iki kaynak kabul edilmiş ve bu iki kaynak Śaĥîĥayn diye anılmıştır. Üzerinde pek çok çalışma yapılmış olan eser birçok defa basılmıştır (Kalküta 1265; Bulak 1290; nşr. Mehmed Zihni Efendi, I-VIII, İstanbul 1329-1332; nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī, I-V, Kahire 1955-1956). 2. Kitâbü’t-Temyîz. Muhaddislerin hadis tenkidindeki metotlarını ele alan eserin bir kısmı kaybolmuş, geri kalan kısmını Muhammed Mustafâ el-A‘zamî geniş bir mukaddimeyle birlikte yayımlamıştır (Riyad 1395/1976, 1402/1982, 1410). 3. eŧ-Ŧabaķāt (Ŧabaķātü’t-tâbiǾîn, Ŧabaķātü’r-ruvât, Esmâǿü’r-ricâl). Sahâbe ve tâbiîn râvilerinden 2246 kişinin Medineliler, Mekkeliler, Kûfeliler, Basralılar, Şamlılar (Suriyeliler) ve Mısırlılar sıralamasına göre dizildiği eser Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan b. Mahmûd b. Selmân tarafından neşredilmiştir (Riyad 1411/1991). 4. Kitâbü’l-Künâ ve’l-esmâǿ (el-Esâmî ve’l-künâ, el-Esmâǿ ve’l-künâ, el-Künâ). Rivayet zincirinde isimleriyle tanınan râvilerin bazı senedlerde künyeleriyle anılması veya künyeleriyle bilindiği halde isimleriyle zikredilmesi yüzünden ortaya çıkan karışıklığı gidermek amacıyla yazılan eserin Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunan nüshasını Mutâ‘ et-Tarâbîşî geniş bir mukaddimeyle birlikte tıpkıbasım olarak yayımlamış (Dımaşk 1404/1984), Abdürrahîm Muhammed el-Kâşgarî bunun üzerinde yüksek lisans çalışması yaptıktan sonra

(1400, el-Câmiatü’l-İslâmiyye ed-dirâsâtü’l-ulyâ) eseri neşretmiştir (I-II, Medine 1404/1984). 5. el-Münferidât ve’l-vuĥdân (el-Efrâd). Kendilerinden sadece bir râvinin rivayette bulunduğu bazı sahâbe veya tâbiîn râvileriyle ilgili olan bu küçük çaplı eser Buhârî’nin eđ-ĐuǾafâǿü’ś-śaġīr ve Nesâî’nin eđ-ĐuǾafâǿ ve’l-metrûkûn’ü ile birlikte yayımlanmış (Agra 1323; Haydarâbâd 1325), eser üzerinde Hüseyin Ali Hasan Battî yüksek lisans çalışması yapmış (1404, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye külliyyetü usûli’d-dîn), Abdülgaffâr Süleyman el-Bündârî ve Saîd b. Besyûnî Zağlûl tarafından da neşredilmiştir (Beyrut 1988). Müslim’in el-Evĥâd, el-Vuĥdân ve Men leyse lehû illâ râvin vâĥid adlarıyla anılan eserleri de muhtemelen bu kitaptır. 6. Ricâlü ǾUrve b. ez-Zübeyr ve cemâǾatün mine’t-tâbiǾîn ve ġayrihim. Eserin Hatîb el-Bağdâdî’nin hattıyla olan Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’deki nüshasını (Mecmua, nr. 55, vr. 140-147) Sükeyne eş-Şihâbî tıpkıbasım olarak yayımlamıştır (MMİADm., LIV/1-2 [1979], s. 107-145). 7. el-Müsnedü’l-kebîr Ǿale’r-ricâl (Ǿalâ esmâǿi’r-ricâl, Ǿale’ś-śaĥâbe). Günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmeyen eseri Ebû Avâne el-İsferâyînî’nin ihtisar ettiği belirtilmekte (Kays Âl-i Kays, II/1, s. 235), Muħtaśaru Ebî ǾAvâne adlı çalışmanın (DİA, X, 100) bu eser olduğu anlaşılmaktadır. 8. İntiħâbü Müslim Ǿalâ Ebî Aĥmed el-Ferrâǿ. Müslim’in, hocası Ahmed el-Ferrâ’nın rivayetlerinden seçip derlediği bu çalışmayı İbn Hacer el-Askalânî kendi hocalarından okumuş ve eserin rivayeti Hakkında bilgi vermiştir (el-MuǾcemü’l-müfehres, s. 333).

Müslim’in günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmeyen diğer eserleri de şunlardır: el-Aķrân, el-CâmiǾu’l-kebîr Ǿale’l-ebvâb (el-CâmiǾ Ǿale’l-ebvâb), Efrâdü’ş-Şâmiyyîne mine’l-ĥadîŝ Ǿan Resûlillâh, el-Evĥâd, Evhâmü’l-muĥaddiŝîn, Evlâdü’ś-śaĥâbe ve men baǾdehüm mine’l-muĥaddiŝîn, el-İħve ve’l-eħavât, el-Ǿİlel (Ǿİlelü’l-ĥadîŝ), el-İntifâǾ bi-ühübi (cülûdi)’s-sibâǾ, Kitâbü (Kitâbü ĥadîŝi) ǾAmr b. ŞuǾayb, Ma‘mer b. Râşid’in bazı rivayetlerini tenkit ettiği Kitâbü’l-MaǾmer, MaǾrifetü ruvâti’l-aħbâr (Kitâbü’l-MaǾrife), Meşâyiħu Mâlik (Müsnedü ĥadîŝi Mâlik), Meşâyiħu’ŝ-Ŝevrî, Meşâyiħu ŞuǾbe (son üç eser MaǾrifetü [Tesmiyetü] şüyûħi Mâlik ve Süfyân ve ŞuǾbe adıyla da anılmaktadır.), el-Muħadramûn, el-Müfred, cerh ve ta‘dîl’e dair Ruvâtü’l-iǾtibâr, Süǿâlâtühû Aĥmed b. Ĥanbel (es-Süǿâlât Ǿan Aĥmed b. Ĥanbel), et-Târîħ, Tafżîlü’s-sünen (Tafżîlü’l-ĥadîŝ Ǿan Resûlillâh śallallāhu Ǿaleyhi ve sellem), et-Târîħ, Źikru evlâdi’l-Ĥüseyn.

Müslim b. Haccâc’ın hayatı ve el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’in metodu üzerinde müstakil çalışmalar yapılmıştır. Mahmûd Fâhûrî’nin el-İmâm Müslim b. Ĥaccâc (Beyrut-Halep 1399/1979, 1405), Meşhûr Hasan Mahmûd Selmân’ın el-İmâm Müslim b. Ĥaccâc śâĥibü’l-Müsnedi’ś-śaĥîĥ ve muĥaddiŝü’l-İslâmi’l-kebîr (Dımaşk 1414/1994) ve el-İmâm Müslim b. Ĥaccâc ve menhecühû fi’ś-Śaĥîĥ ve eŝeruhû fî Ǿilmi’l-ĥadîŝ (I-II, Riyad 1417/1996), Hamza Abdullah el-Milibârî’nin ǾAbķariyyetü’l-İmâm Müslim fî tertîbi eĥâdîŝi Müsnedihi’ś-śaĥîĥ (1418/1997), Muhammed Abdurrahman Tavâlibe’nin el-İmâm Müslim ve Menhecühû fî Śaĥîĥihî (Amman 1421/2000) bunlardan bazılarıdır. İbn Hacer el-Askalânî ǾAvâlî Müslim: ErbaǾûne ĥadîŝ münteķāt min Śaĥîĥi Müslim (el-ErbaǾûne’l-Ǿâliye li-Müslim Ǿale’l-Buħârî fî Śaĥîĥayhimâ) adlı eserinde Śaĥîĥayn’de bulunmakla beraber Müslim’in Buhârî’ye göre bir râvi ile âlî olarak rivayet ettiği kırk hadisi derlemiş ve bunları âlî oluş nevilerine göre sıralamıştır (nşr. Muhammed el-Meczûb, Tunus 1393/1973; nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût, Beyrut 1405/1985). Rebî‘ b. Hâdî Umeyr el-Medhalî de Dârekutnî’nin Kitâbü’t-TetebbuǾ adlı eserinde Śaĥîĥ-i Müslim’deki doksan beş hadise yönelttiği tenkitleri ve Kādî İyâz, Nevevî ve İbn Hacer el-Askalânî gibi muhaddislerin bu tenkitlere verdikleri cevapları Beyne’l-imâmeyn Müslim ve’d-Dâreķutnî adlı yüksek lisans tezinde incelemiş (1396/1976, Câmiatü Ümmi’l-kurâ ed-dirâsâtü’l-ulyâ), daha sonra bu çalışmasını yayımlamıştır (Riyad 1420/2000).

BİBLİYOGRAFYA:

Müslim b. Haccâc, eŧ-Ŧabaķāt (nşr. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan b. Mahmûd b. Selmân), Riyad 1411/1991, neşredenin girişi, s. 93-136; a.mlf., Kitâbü’t-Temyîz (nşr. Muhammed Mustafa el-A‘zamî), Riyad 1402/1982, neşredenin girişi, s. 151-158; Hatîb, Târîħu Baġdâd, II, 29; XIII, 100-104; İbn Halfûn, el-MuǾlim bi-esmâǿi şüyûħi’l-Buħârî ve Müslim (nşr. Ebû Abdurrahman Âdil b. Sa‘d), Beyrut 1421/2000; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XII, 557-580; a.mlf., Terâcimü’l-eǿimmeti’l-kibâr aśĥâbi’s-sünen ve’l-âŝâr (nşr. Fehmî Sa‘d), Beyrut 1413/1993, s. 137-147; İbn Hacer, Tehźîbü’t-Tehźîb, X, 126-128; a.mlf., el-MuǾcemü’l-müfehres (nşr. M. Şekkûr el-Meyâdînî), Beyrut 1418/1998, s. 159-160, 174, 333; Keşfü’ž-žunûn, I, 175, 202, 485, 555; II, 1099, 1159, 1160, 1387, 1399, 1405, 1453, 1464, 1469; Brockelmann, GAL, I, 166-168; Suppl., I, 265-266; Sezgin, GAS (Ar.), I/1, s. 263-277; Mahmûd Fâhûrî, el-İmâm Müslim b. Ĥaccâc, Beyrut-Halep 1399/1979; Kays Âl-i Kays, el-Îrâniyyûn, II/1, s. 218-237; Cezzâr, Medâħilü’l-müǿellifîn, I, 104; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, V, 97-100; Meşhûr Hasan Mahmûd Selmân, el-İmâm Müslim b. el-Ĥaccâc, Dımaşk 1414/1994; Muhammed Abdurrahman Tavâlibe, el-İmâm Müslim ve Menhecühû fî Śaĥîĥih, Amman 1421/2000, s. 5-99; Abdünnebî Fâzıl, “et-TaǾrîf bi’l-imâm Müslim ve bi’l-ķađâye’l-kelâmiyye fî Śaĥîĥih”, Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb ve’l-Ǿulûmi’l-insâniyye bi-Fâs, sy. 7 (aded hâs bi’d-dirâsâti’l-İslâmiyye), Dârülbeyzâ 1412/1991, s. 257-285; İdrîs Hammâdî, “Mevķıfü’l-imâm Müslim mine’l-ħuśûme beyne’l-muĥaddiŝîn ve ehli’r-reǿy”, a.e., s. 287-337; A. J. Wensinck, “Müslim”, İA, VIII, 821-822; G. H. A. Juynboll, “Muslim b. Ĥaғјғјāғј”, EI² (Fr.), VII, 691-693; Mücteba Uğur, “Ebû Avâne el-İsferâyînî”, DİA, X, 100.

M. Yaşar Kandemir