MUHAMMED MÂZÎ
(محمّد ماضي)
Ebü’l-Azâim Seyyid Muhammed Mâzî b. Abdillâh Mahcûb b. Ahmed (1869-1937)
Şâzeliyye tarikatının Azemiyye kolunun kurucusu Mısırlı mutasavvıf ve âlim.
27 Receb 1286’da (2 Kasım 1869) Mısır’ın Reşîd kasabasında doğdu. Ailesi ve hayatıyla ilgili bazı bilgiler, Kitâbü Uśûli’l-vüśûl li-maǾiyyeti’r-Resûl adlı eserinin
sonundaki otobiyografisinde yer almaktadır. Buna göre soyu, Hz. Ali’nin oğlu Hasan’dan gelen ve Fas’ta ilk İslâm hânedanı İdrîsîler’i kuran İdrîs b. Abdullah’a (I. İdrîs) dayanır; ayrıca anne tarafından Abdülkādir-i Geylânî vasıtasıyla Hz. Hasan’a ulaşır. Mâzî nisbesi, Fas’taki Ayni-mâzî denen yere nisbetle Mâzî diye anılan büyük dedesinden gelmektedir. Ebü’l-Azâim lakabının ailenin diğer mensupları için de kullanılması bunun aileye verilen bir unvan olduğunu göstermektedir.
Muhammed Mâzî, Mısır’ın Garbiye vilâyetine bağlı Desûk yakınlarındaki Mahalletüebûali kasabasında büyüdü ve ilk öğrenimini burada tamamladı. Daha sonra babasının kendisi ve kardeşleri için özel olarak tuttuğu Ezher müderrislerinden Şeyh Abdurrahman Abdülgaffâr’dan fıkıh, kelâm, nahiv ve hadis okudu. Nahiv alanında derinleşti. Kardeşi Ahmed Ezher’e girince babasına hizmet için onun yanında kaldı ve burada Şeyh Muhammed Kaffâs’tan kelâm ve dil, Şeyh Muhammed Hatîb’den fıkıh dersleri aldı. Babasının kütüphanesinden hikmet ve tıp ilimlerine dair eserler okudu. On dört yaşına gelince Rifâî şeyhi Gānim el-Haşşâb’a intisap etti; iki yıl sonra da Ezher’e girdi. Bu sırada mutasavvıfların sohbetlerine katıldı ve Şâzeliyye şeyhi Haseneyn el-Hisâfî’ye intisap etti. Ardından eğitimini Kahire Dârülulûmu’nda sürdürdü. 1308’de (1890-91) buradan mezun oldu.
İlk olarak 1311 (1893) yılı başlarında Minyâ şehrinde bir okula öğretmen tayin edilen Muhammed Mâzî okul derslerinin yanı sıra halka Mâlikî fıkhı, kelâm ve ahlâk dersleri verdi. Daha sonra Mısır’ın Şarkiye vilâyetiyle Asvan, Halfâ ve Sudan’ın Ümmüdermân (Omdurman), Sevâkin, Hartum şehirlerinde görev yaptı. 1905’ten Ağustos 1915’e kadar Hartum Gordon Külliyesi’nde İslâm hukuku dersleri verdi. Mısır ve Sudan’da yaptığı sohbetler sırasında birçok kişi kendisine intisap etti.
Muhammed Mâzî, İngiltere’nin Sudan’da gerçekleştirdiği idarî reformlara karşı çıktığı için 1915’te Minyâ bölgesine dönmeye mecbur edildi; bir yıl sonra da Kahire’ye yerleşmesine izin verildi. Kahire’de tarikat faaliyetlerini sürdürürken başlattığı tecdid ve ihyâ hareketini, müridlerinden Ali Abdurrahman el-Hüseynî’nin 1914-1923 yılları arasında yayımladığı es-SaǾâdetü’l-ebediyye dergisiyle 1925-1927 yıllarında çıkan el-Medînetü’l-münevvere dergisinde yazdığı yazılar ve müridleri vasıtasıyla çevreye yaymaya çalıştı. el-Medînetü’l-münevvere, el-Fâtiĥ dergisiyle birleşerek el-Fâtiĥ ve’l-Medînetü’l-münevvere adını almıştır.
Mısır’da İngiliz mevcudiyetine şiddetle karşı çıkan Muhammed Mâzî 1919 devrimi sırasında iki defa tutuklandı. Türkiye’de hilâfetin kaldırılmasının ardından bu konuyu görüşmek üzere 20 Mart 1924’te Kahire’de düzenlenen toplantı sonunda kurulan Cemâatü’l-hilâfeti’l-İslâmiyye bivâdi’n-Nîl’in başına getirildi. Bu kurum ona, Kral Ahmed Fuâd’ın hilâfete adaylığına karşı etkili bir muhalefet oluşturma imkânı verdiği gibi Mayıs 1926’da Kahire’de bir hilâfet kongresinin tertip edilmesi ve Ahmed Fuâd’ın adaylığının nihayete erdirilmesi çalışmaları için de önemli destek sağladı.
Muhammed Mâzî’nin kurduğu, Şâzeliyye tarikatının Azemiyye (Azâyimiyye) kolunun Mısır’da resmen kabulü Nisan 1933 tarihinde gerçekleşmiştir. İleri gelen müridlerinden kardeşi Mahmûd Mâzî’nin kendisinden ayrılarak Mahmûdiyye-Azemiyye adıyla yeni bir kol teşkil ettiği belirtilmektedir. 28 Receb 1356’da (4 Ekim 1937) Kahire’de vefat eden Muhammed Mâzî, Sultânü’l-Hanefî Camii’nin yanındaki zâviyesine gömüldü. Daha sonra buraya Azemiyye tarikatının merkezi olarak kullanılan bir cami inşa edildi (1962). Kendisinden sonra yerine geçen oğlu Ahmed’in (ö. 1970) kabri de onun yanındadır.
Eserleri. 1. Kitâbü Uśûli’l-vüśûl li-maǾiyyeti’r-Resûl (Kahire 1312, 1329, 1334). Mâlikî mezhebine göre fıkıh meseleleri ve tasavvuf konularının ele alındığı eserin cefr ile alâkalı olduğuna dair bilgi (DİA, VII, 218) doğru değildir. 2. Śıyâmü ehli’l-Medîneti’l-münevvere (Kahire 1971). Ayrıca müellifin Neylü’l-ħayrât bi-mülâzemeti’ś-śalavât isimli kitabıyla birlikte basılmıştır. 3. EdǾiyetü menâsiki’l-ĥac ve’l-Ǿumre ve’z-ziyâre (Kahire 1977). 4. Tafśîlü’n-neşǿeti’ŝ-ŝâniye: Baĥŝün taĥlîliyyün Ǿani’l-baǾsi baǾde’l-mevt. Biri tarihsiz olmak üzere Kahire’de üç baskısı gerçekleştirilmiştir (1973, 1978). 5. Kitâbü Şarâbi’l-ervâĥ min fażli’l-Fettâĥ. Daha çok tasavvufî hikmetlerin derlendiği eser kardeşi Mahmûd Mâzî’nin kendisinden duyduklarını kaydetmesiyle meydana gelmiştir. İlk defa Kitâbü Uśûli’l-vüśûl li-maǾiyyeti’r-Resûl’ün kenarında basılan eserin daha sonra müstakil baskısı yapılmıştır (Kahire 1978).
Müellifin yayımlanan diğer eserleri de şunlardır: eş-Şifâǿ min marażi’t-tefriķa (Kahire 1974); Risâletü’l-ǾAzâǿim (haz. İzzeddin Mâzî Ebü’l-Azâim, Kahire, ts.); MeǾâricü’l-muķarrebîn (Kahire 1331); Müźekkiretü’l-mürşidîn ve’l-müsterşidîn (Kahire 1331, MeǾâricü’l-muķarrebîn’in kenarında); en-Nûrü’l-mübîn li-Ǿulûmi’l-yaķīn (Kahire 1314); Esâsü’ŧ-ŧuruķ (Kahire, ts.), el-İsrâǿ (Kahire 1331); Mevâcîd rabbâniyye (Kahire, ts. [Matbaatü’l-Medîneti’l-münevvere]). Son eser cefrle ilgili olup müellifin bu konuda diğer bazı çalışmaları da vardır (bk. Abdülmün’im Muhammed Şakraf, Ǿİlmü’l-Cefr, s. 117-163). Aslı ailesinin elinde bulunan mektuplarının mikrofilmleri ve transkripsiyonunu içeren küçük bir koleksiyonu Leiden Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir. Abdülmün’im Muhammed Şakraf’ın Muhammed Mâzî’nin eserleri arasında saydığı Vesâǿilü ižhâri’l-ĥaķ kardeşi Ahmed Mâzî’ye aittir. İlk defa diğer kardeşi Mahmûd tarafından Kahire’de yayımlanan eseri (1914) oğlu Ahmed ikinci baskısında
(Kahire, ts.) yanlışlıkla babasına nisbet etmiştir.
A. Muhammed Şakraf, el-İmâm Muĥammed Mâżî Ebü’l-ǾAzâǿim: Ĥayâtühû cihâdühû âŝârühû adıyla kapsamlı bir çalışma yapmıştır (Kahire 1970). Burada birçok dokümanın metni, şiirlerinin değerlendirilmesi, tevhid ve insân-ı kâmil anlayışı ile eserlerinin özetleri yer almaktadır. Ayrıca Min CevâmiǾi’l-kelim (Kahire 1962), el-Vicdâniyyât (nşr. Abdullah Mâzî Ebü’l-Azâim, Kahire, ts.), Dîvân (nşr. Muhammed Beşîr Mâzî Ebü’l-Azâim, Kahire, ts.), eŧ-Ŧarîķatü’l-ǾAzemiyye (nşr. Mahmûd Mâzî Ebü’l-Azâim, Kahire 1328/1910) gibi eserler Muhammed Mâzî’nin hayatı ve tarikatı için önemli bilgiler içermektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Muhammed Mâzî, Kitâbü Uśûli’l-vüśûl li-maǾiyyeti’r-Resûl, Kahire 1329 (sonunda müellifle ilgili otobiyografi kısmı); Serkis, MuǾcem, I, 325; Ahmed Şefîk, Ĥavliyyât Mıśr es-siyâsiyye, Kahire 1929, III, 105 vd.; J. S. Trimingham, Islam in the Sudan, London 1949, s. 239-240; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 16; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XI, 167-168; M. Abdülmün‘im Hafâcî, et-Türâŝü’r-rûĥî li’t-taśavvufi’l-İslâmî fî Mıśr, Kahire, ts., s. 170; J. O. Voll, “The Evolution of Islamic Fundamentalism in Twentieth-Century Sudan”, Islam, Nationalism and Radicalism in Egypt and the Sudan (ed. G. R. Warburg - U. M. Kupferschmidt), New York 1983, s. 119, 122-123; F. de Jong, “Aspects of the Political Involvement of Sufi Orders in Twentieth-Century Egypt (1907-1970): An Exploratory Stock-Taking”, a.e., s. 184-187, 207-208; a.mlf., “Two Anonymous Manuscripts Relative to the Sufi Orders in Egypt”, Bibliotheca Orientalis, XXXII, Leiden 1975, s. 186-190; a.mlf., “Abu’l-ǾAzāǿim”, EI² Suppl. (İng.), s. 18; Abdülmün’im M. Şakraf, Ebü’l-ǾAzâǿim ve eŝeruhû fi’t-taśavvufi’l-muǾâśır, Kahire 1986; a.mlf., Ǿİlmü’l-cefr fi’l-İslâm, Kahire 1986, s. 117-163; C. Fluehr-Lobban v.dğr., Historical Dictionary of the Sudan, Metuchen-London 1992, s. 28-29; Zekeriyyâ Süleyman Beyyûmî, et-Ŧuruķu’ś-śûfiyye beyne’s-sâse ve’s-siyâse fî Mıśr el-muǾâśıra, Kahire 1412/1992, s. 35-36, 121, 146-147; J. W. McPherson, el-Mevâlid fî Mıśr (trc. Abdülvehhâb Bekir), Kahire 1998, s. 172-176; Metin Yurdagür, “Cefr”, DİA, VII, 218; Rahmi Yaran, “Hac” (Literatür), a.e., XIV, 412.
Reşat Öngören