MUHAMMED KÜRD ALİ

(محمّد كرد علي)

Muhammed Ferîd b. Abdirrezzâk b. Muhammed (1876-1953)

Suriyeli edebiyat ve tarih âlimi, gazeteci ve yazar.

Dımaşk’ta doğdu. Asıl adı Muhammed Ferîd’dir. Irak’ın Süleymaniye şehrinden Dımaşk’a göç eden Kürt asıllı bir aileye mensuptur. İlkokuldan sonra askerî rüşdiyeye kaydoldu; burada Türk dili ve edebiyatı okudu. Hıristiyan Âzârlılar papaz okuluna iki yıl devam ederek Fransız dili ve edebiyatı dersleri aldı. Başta Tâhir el-Cezâirî olmak üzere Muhammed Mübârek el-Cezâirî, Selîm el-Buhârî gibi âlimlerden Arap dili ve edebiyatı ile tarih vb. ilimleri tahsil etti. Ayrıca Voltaire, Rousseau, Montesquieu gibi yazarların eserlerini okuyarak zengin birikime sahip oldu.

On iki yaşında babasını kaybeden Muhammed Kürd Ali, Dîvânü’ş-şuûni’l-ecnebiyye’de altı yıl süren memuriyet hayatında Arapça’dan Fransızca’ya ve Fransızca’dan Arapça’ya çeviriler yaptı. On altı yaşında gazeteciliğe başladı; Şam’ın ilk resmî haftalık gazetesi eş-Şâm’a redaktör olarak girdi. Mısır’ın el-Muķteŧaf dergisinde yayımladığı ilmî makaleleriyle Arap dünyasında şöhrete kavuştu. 1901’de Kahire’de er-Râǿid el-Mıśrî gazetesinde çalıştı. Aynı zamanda ež-Žâhir, el-Müǿeyyed ve el-Müsâmerât gazetelerinde yazı yazdığı gibi Muhammed Abduh ile tanışma fırsatı bularak onun Ezher Üniversitesi’nde verdiği derslere katıldı. Bu sırada Paris’te neşredilen Mecelletü’l-Ǿâlemi’l-İslâmî dergisinde de makaleleri yayımlandı. 1906’da Mısır’da el-Muķtebes dergisini çıkardı. 1908’de dergiyi Şam’a nakletti ve burada yayımını on yıl daha sürdürdü. Aynı adı taşıyan günlük siyasî bir gazete de neşrediyordu.

1909’da Fransa’ya gitti. Burada birkaç ay kalarak kütüphanelerdeki yazma eserleri inceledi ve Fransız filozofu Emile Boutreaux ile tanıştı. Ardından Şam’a döndü. 1913’te ikinci defa Avrupa seyahatine çıktı; Fransa, İtalya, Macaristan ve İstanbul’u ziyaret etti. Bu seyahatten edindiği intibalarını Ġarâǿibü’l-Ġarb adlı kitabı ve el-Muķtebes dergisinde yazdığı otuz üç makaleyle anlattı. Yolculuğu sırasında İtalyan tarihçisi Leone Caetani ile tanıştı, onun kütüphanesinden yararlandı ve birçok eserinin malzemesini buradan aldı.


Muhammed Kürd Ali, Şam’a geldikten sonra İttihatçılar’la arasının açılması yüzünden Şam’ı terkedip İstanbul’a gitti. 1918’de Şam’da kurulan ilk Arap hükümetinin ordularıyla birlikte Şam’a döndü. Ardından Maarif Divanı başkanlığına getirildi. 1919’da el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî’yi kurarak ilk başkanı oldu ve hayatını bu akademiye adadı. Ayrıca Şam’da oluşturduğu arkeoloji kurumunun yanı sıra Zâhiriyye Kütüphanesi’nin gelişmesini sağladı. Bu kurumu yöneten Kürd Ali diğer Arap ülkelerinde de birer akademinin açılmasına çalıştı ve Kahire Akademisi’nin kurucusu ve ölümüne kadar üyesi oldu.

Cemâleddîn-i Efgānî ile talebesi Muhammed Abduh’un başlattığı ıslah hareketini benimseyen Kürd Ali, Dımaşk Hukuk Enstitüsü’nde öğretim görevi üstlendiyse de genellikle resmî vazifelerden uzak kaldı. Ancak 1920-1922 ve 1928-1932 yıllarında Maarif bakanlığı yaptı. 1921’de üçüncü defa Avrupa seyahatine çıkarak Belçika, Hollanda, İngiltere, İspanya, Almanya, İsviçre ve Macaristan’ı gezdi. Seyahat hâtıralarını elli bir makalede toplayıp Ġarâǿibü’l-Ġarb adlı eserinin ikinci baskısına ekledi. Muhammed Kürd Ali Şam’da vefat etti.

İletişimin bir ıslah vesilesi olarak önemini kavramış olan Muhammed Kürd Ali bu imkândan faydalanmıştır. Gazeteciyi bir eğitimci, akıl hocası, milletleri doğru yola sevkeden, hükümdarları denetleyen ve mazlumları savunan bir kişi olarak görmüştür. el-Muķtebes dergisinde Osmanlı yönetiminin eksikliklerini ortaya koymakla birlikte Osmanlı câmiasından ayrılmak istememiştir. Buna rağmen birçok Osmanlı valisinin hışmına uğramış, gazetesi kapatılmış ve kendisi yargılanmıştır. Bu sebeple Fransızlar’ın I. Dünya Savaşı’ndan sonra Şam’ı işgalleri sırasında el-Muķtebes’i kapatmış ve bilimsel araştırmalara yönelmiştir. Taassuba karşı olan Muhammed Kürd Ali, Arap-İslâm medeniyetini savunduğu gibi Batı medeniyetine hayranlığını da gizlememiştir. Batı medeniyetinden faydalanırken Araplar’ın kendi geçmişlerini unutmamaları gerektiğine dikkat çekmiştir. Araplar’ın kültürel yabancılığa düşmemeleri için Japonlar’ı örnek almalarını özellikle önermiştir. Bu çerçevede Abdülaziz Fehmi Paşa’nın Arapça’yı modernleştirmek maksadıyla Latin harflerini kabul etme fikrine karşı çıkmış ve bunun Kur’an dilini bozma, İslâm kültürünü yok etme amacı taşıdığını belirtmiştir.

II. Meşrutiyet’in ardından İttihatçılar’ın Türkçülük politikasının Osmanlı uyanışını çıkmaza soktuğunu, Osmanlı Devleti’nin sınırları içinde Türkler’in ve Araplar’ın bir arada yaşaması gerektiğini söylemiştir. Ancak I. Dünya Savaşı’ndan ve Osmanlı Devleti’nin parçalanmasından sonra Arap birliğinin kurulmasını desteklemiştir. Muhammed Kürd Ali, İttihatçılar devrinde Türkler ve Araplar’dan oluşan Hürriyet ve İtilâf Fırkası adında siyasî bir parti kurmuştur. Suriye’deki Fransız mandası devrinde de müslüman ve hıristiyanların yer aldığı el-Hizbü’l-vatanî’yi oluşturmuşsa da uzun süre devam ettirememiştir. Tarihçi kişiliğiyle de bilinen Muhammed Kürd Ali, çalışmalarında İslâm medeniyetinin başarılarını ve Ortaçağ’da Avrupa üzerindeki etkisini dile getirmiş, şarkiyatçılara reddiye yazmıştır.

Eserleri. A) Telifleri. Resâǿilü’l-büleġāǿ (Kahire 1908, 1913, 1946, 1954); Ġarâǿibü’l-Ġarb (üç Avrupa seyahatiyle İstanbul ve Mısır gezilerine dair gözlemlerini ve anılarını içerir, Dımaşk 1910; I-II, Kahire 1923); er-Riĥletü’l-enveriyye ile’l-aśķāǾi’l-Ĥicâziyye ve’ş-Şâmiyye (Beyrut 1916, 1334); el-BaǾŝetü’l-Ǿilmiyye ilâ Dâri’l-ħilâfeti’l-İslâmiyye (Beyrut 1916); Ġābirü’l-Endelüs ve ĥâżıruhâ (MMİADm. [1922], II/5, s. 129-346); Ħıŧaŧü’ş-Şâm (I-VI, Dımaşk 1343-1347/1925-1928); el-Ĥükûmetü’l-Mıśriyye fi’ş-Şâm (Kahire 1925); el-Ķadîm ve’l-ĥadîŝ (el-Muķteŧaf, el-Muķtebes, el-Müǿeyyed, ež-Žâhir dergilerinde çıkan makalelerinden seçmeleri ihtiva eder, Kahire 1343/1925); el-İslâm ve’l-ĥađâratü’l-ǾArabiyye (Kahire 1934, 1936, 1950, 1968); el-İdâretü’l-İslâmiyye fî Ǿizzi’l-ǾArab (bir önceki eserde yer alan bazı konferanslarıdır, Kahire 1934); Ümerâǿü’l-beyân (kadîm ediplerden bazı ünlülerin biyografileri, edebî kişilikleri ve üslûpları hakkındadır, I-II, Kahire 1355/1937, 1367/1948; Beyrut 1969); Târîħu’l-ĥađâre fi’l-ķurûni’l-vusŧâ ve’l-ĥadîŝ (Kahire 1940); Dımaşķ medînetü’s-siĥr ve’ş-şiǾr (bir önceki eserin bazı bölümlerinin özetinden ibarettir, Kahire 1944, 1404/1984); Aķvâlünâ ve efǾâlünâ (eski ve yeni örf, âdet ve geleneklerin mukayesesidir, Kahire 1946); el-Müźekkirât (I-IV, Dımaşk 1948-1951); Ġūŧatü Dımaşķ (Dımaşk 1949, 1952, 1984); Künûzü’l-ecdâd (üstadı Tâhir el-Cezâirî dışında eski edip, şair ve müelliflerden elliden fazla kişinin biyografisini içerir, Dımaşk 1950, 1984); el-MuǾâśırûn (nşr. M. el-Mısrî, Dımaşk 1980); Mecelletü’l-Muķtebes (toplam sekiz cilt ve iki cüzdür).

B) Neşirleri. Abdullah b. Muhammed el-Belevî, Sîretü Aĥmed b. Ŧolûn (Dımaşk 1939); Zahîrüddin Ali b. Zeyd el-Beyhakī, Târîħu ĥükemâǿi’l-İslâm (Dımaşk 1946); Ali b. Ebû Ali et-Tenûhî, el-Müstecâd min feǾalâti’l-ecvâd (Dımaşk 1946); Ebû Abdullah Hasan b. Hüseyin, Bâziyânü’l-ǾAzîz-Billâh, Kitâbü’l-Beyzere fi’ś-śayd ve âlâtihî (Dımaşk 1947, 1952, 1409/1988); İbn Kuteybe, Kitâbü’l-Eşribe (Dımaşk 1366/1947) (eserleri için ayrıca bk. Sâmî ed-Dehhân, MMİADm., XXX/2 [1955], s. 240-251; Adnân el-Hatîb, MMLADm., XLIV/1-2 [1969], s. 161-180).

Muhammed Kürd Ali ayrıca şu eserleri Fransızca’dan tercüme etmiştir: Yâfmân, ĶubbeǾatü’l-yahûdî (Kahire 1894); George, el-Fażîle ve’r-rezîle (Kahire 1907); el-Mücrimü’l-berîǿ (I-IV, Kahire 1907); Charles Sinopos, Târîħu’l-ĥađâre (I-II, Kahire 1908).

BİBLİYOGRAFYA:

M. Kürd Ali, Ħıŧaŧü’ş-Şâm, Dımaşk 1928, VI, 411-425; a.mlf., el-Müźekkirât, Dımaşk 1367-70/1948-51, I-IV, tür.yer.; Brockelmann, GAL Suppl., III, 430-434; Cemâleddin el-Âlûsî, Muĥammed Kürd ǾAlî, Bağdad 1946; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 73; Sâmî ed-Dehhân, Muĥammed Kürd ǾAlî: Ĥayâtühû ve âŝâruh, Dımaşk 1955; a.mlf., “Muĥammed Kürd ǾAlî”, MMİADm., XXX/2 (1955), s. 211-251; a.mlf., “Muhammad Kurd Ali”, Mélanges Louis Massignon, Damas 1957, I, 369-394; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, X, 162; Selâhaddin el-Müneccid, MuǾcemü’l-müǿerriħîne’d-Dımaşķıyyîn, Beyrut 1398/1978, s. 420-422; Semîr Saykalî, “el-Ĥayâtü’l-fikriyyetü’d-Dımaşķıyye fî müstehelli’l-ķarni’l-Ǿişrîn: Muĥammed Kürd ǾAlî ve Mecelletü’l-Meşriķ”, el-Ĥayâtü’l-fikriyye fi’l-meşriķı’l-ǾArabî: 1890-1939, Beyrut 1983, s. 145-171; M. Mehdî Allâm, el-MecmaǾiyyûn fî ħamsîne Ǿâmen, Kahire 1406/1986, s. 311-312; M. Abdüllatîf Sâlih el-Ferfûr, AǾlâmü Dımaşķ, Dımaşk 1408/1987, s. 387-388; Şefîk Cebrî, Muĥâđarât Ǿan Muĥammed Kürd ǾAlî, Beyrut 1409/1989;


Adnân el-Hatîb, Muĥammed Kürd ǾAlî, Dımaşk 1410/1989; a.mlf., “Muĥammed Kürd ǾAlî”, MMLADm., XLIV/1-2 (1969), s. 161-180; a.mlf., “Muĥammed Kürd ǾAlî”, a.e., LXIV/2 (1989), s. 179-187; R. Hermann, Kulturkrise und Konservative Erneuerung: Muĥammad Kurd ǾAlī (1876-1953), Frankfurt 1990; Muhammed b. İbrâhim eş-Şeybânî, Şeyħu’l-bâĥiŝîn Muĥammed Kürd ǾAlî, Küveyt 1993; Zekî el-Mehâsinî, “Muĥammed Kürd ǾAlî”, el-Kitâb, XII/51, Kahire 1953, s. 577-579; M. Kâmil Ayyâd, “Muĥammed Kürd ǾAlî”, MMİADm., XXXIV/1 (1959), s. 185-191; A. Havemann, “Between Ottoman Loyalty and Arab ‘Independence’ Muhammad Kurd Ali”, Quaderni di Studi Arabi, sy. 5-6, Venezia 1987-88, s. 347-356; Îsâ Fettûh, “Muĥammed Kürd ǾAlî”, MMLADm., LXIV/4 (1993), s. 712-725; Ch. Pellat, “Kurd ǾAlī”, EI² (Fr.), V, 440-441.

Sâmî es-Sakkår