MUHAMMED BELLO
(ö. 1253/1837)
Nijerya Fûlânî Devleti’nin ikinci halifesi (1817-1837).
1195’te (1781) doğdu. Fûlânî Devleti’nin kurucusu Osman b. Fûdî’nin oğludur. Tahsilini büyük bir âlim olan babası, amcaları ve diğer mahallî âlimlerin yanında tamamladı. Henüz yirmi yaşlarında iken ülkenin sayılı âlimleri arasına girdi. 1803 yılında Gobir sultanının baskıları yüzünden babasıyla birlikte Degal’den Gudu’ya hicret etti. Gobir sultanına karşı girişilen mücadelede babasının önemli kumandanları arasında yer aldı. Daha sonra Kebbi sultanının topraklarına sefer düzenleyerek Gulma, Zazzagava ve Sauva şehirlerini fethetti. Daura, Katsina ve Kano liderleriyle yapılan görüşmeleri yürüttü ve bu emirliklerin itaatini sağladı. Gobir’in başşehri Alkalawa’yı kuşatan ordunun başkumandanlığına getirildi ve şehri ele geçirip Gobir fâtihi unvanını kazandı (1808). Illo ve Gvari’ye seferler düzenleyip bu emirlikleri itaat altına aldı (1810).
1812’de “emîrü’l-mü’minîn” unvanını alarak Sokoto halifeliğinin kuruluşunu ilân eden Osman b. Fûdî ülkenin batı topraklarının idaresini kardeşi Abdullah’a, yeni fethedilen ve merkezi Sokoto olan doğu eyaletlerinin yönetimini de Muhammed Bello’ya bırakıp siyasî hayattan büyük ölçüde çekildi. Onun Sokoto’da ölümünün ardından (1817) halife seçilen Muhammed Bello yirmi yıl süren iktidarı sırasında iç isyanları bastırmakla uğraştı ve Bornu Sultanlığı’nın saldırıları başta olmak üzere dış saldırıları önledi. Ayrıca güney istikametindeki putperest topluluklar arasında İslâmlaştırma faaliyetine önem verdi. Katsina, Kano, Zaria, Hadejia, Adamava, Gombo, Katagum, Nupe, İlorin, Daura ve Bauchi emirliklerini hâkimiyet altına alıp Fûlânî Devleti’ni zirveye ulaştırdı. 25 Receb 1253 (25 Ekim 1837) tarihinde vefat etti ve Vurno şehrinde defnedildi.
Muhammed Bello, ölen emîrlerin yerine genelde eyalet kurucusunun soyundan gelen kişileri veya başka ailelerden hizmetleriyle temayüz eden şahısları tayin ederek emîrleri kontrol altında tutmayı başardı. Emirliklerdeki arazi sahiplerinin başşehir Sokoto’da birer temsilci bulundurması için bir teşkilât kurdu. Resmî yazışmaları yürütüp vergileri toplama bu teşkilâtın görevleri arasındaydı. İktidarı süresince elliden fazla sefere çıkan Muhammed Bello ülkesinin kuzey, doğu ve batı sınırlarında hisarlar ve ribâtlar yaptırdı; eski kaleleri yeniletip surları tahkim ettirdi. Aldığı tedbirlerle Fûlânîler’in göçebelikten yerleşik hayata geçmesini ve İslâmlaşmasını sağladı. Birçok cami ve medrese yaptırarak ilmî gelişmeyi hızlandırdı.
Babası gibi Kādiriyye tarikatına mensup olan Muhammed Bello, Halvetiyye ve Şâzeliyye tarikatlarına da intisap etti. 1827’de hac seyahati öncesinde
başşehrine gelen Ticâniyye tarikatı şeyhlerinden el-Hâc Ömer’i ağırlaması, hac dönüşünde tekrar Sokoto’ya uğrayıp birkaç yıl orada kalan şeyhe kızını vermesi onun Ticâniyye tarikatına girdiği şeklinde yorumlanmıştır. Ancak başveziri bir risâle yazarak bu iddiayı reddetmiştir.
1824 ve 1826-1827 yıllarında İngiltere hükümeti adına iki defa Sudan’a giden seyyah Hugh Clapperton, Muhammed Bello’yu ziyaret etmiş, Bello, ondan Avrupa ülkeleri ve hıristiyan mezhepleri hakkında bilgi almış, 1824’te İngiltere kralına bir mektup yazarak ticarî münasebetleri geliştirmeyi teklif etmiştir. Clapperton ikinci gelişinde uzun süre Sokoto’da kalmış ve sultanla samimi görüşmeler yapmıştır.
Eserleri. Muhammed Bello’nun 162 eser kaleme aldığı tesbit edilmiştir. Yirmi kadar eseri tasavvufla, diğerleri devlet idaresi, siyaset, ahlâk, tarih, coğrafya ve tıbb-ı nebevî ile ilgilidir. Eserlerinin çoğu nesir olmakla birlikte Arapça ve Fûlânî dilinde şiirler de yazmıştır. Kâ‘b b. Züheyr’in Ķaśîdetü’l-bürde’sine, Bûsîrî’nin Ķaśîdetü’l-bürde ve el-Ķaśîdetü’l-hemziyye’sine tahmîsleri meşhurdur. İnfâķu’l-meysûr fî târîħi’l-bilâdi’t-Tekrûr adlı kitabı Sokoto halifeliğinin tarihi hakkında önemli bir kaynaktır. Bir kumandan olarak katıldığı cihad hareketlerini anlattığı bu eserinde yer yer Hevsâ halklarının sosyal, kültürel ve siyasal yapısı hakkında bilgi vermiş, Bornu Sultanı Kânimî ile yaptığı yazışmalardan bahsetmiştir (nşr. C. J. Whitting, London 1951; Kahire 1384/1964; nşr. Behîce eş-Şâzelî, Rabat 1996). E. J. Arnett, The Rise of the Sokoto Fulaniy Kano (1922) adlı çalışmasını bu kitaba dayanarak hazırlamıştır. İnfâķu’l-meysûr, Sîdî Sayudi Muhammed ve Jean Boyd tarafından Hevsâ diline çevrilmiştir (Sokoto 1974). Muhammed Bello’nun diğer bazı eserleri de şunlardır: el-Büdûrü’l-müsfire fi’l-ħiśâli’lletî tüdrekü bihe’l-maġfire (Sokoto, ts.); Fevâǿid mücmele fîmâ câǿe fi’l-bir ve’ś-śıla (Sokoto, ts.); el-Ġayŝü’l-vebl fî sîreti’l-imâmi’l-Ǿadl (Ömer Bello, bu kitabı ve diğer eserlerini esas alarak Londra Üniversitesi’nde bir doktora tezi yapmıştır [Hunwick, Arabic Literature, II, 118, 605]); Cilâǿü’ś-śudûr Ǿammâ yaħtelicü fîhâ min śada’l-ġurûr (Sokoto, ts.); Kitâbü’t-Taĥrîr fî ķavâǾidi’t-tebśîr li’s-siyâsât (Zaria 1963); Miftâĥu’s-sedâd fî aķsâmi hâźihi’l-bilâd (Zaria, ts.; Sokoto, ts.); RefǾu’ş-şübhe fi’t-teşebbüh bi’l-kefere ve’ž-žaleme ve’l-cehele (Sokoto, ts.); Şerĥu Ĥizbi’l-baĥr (Ebü’l-Hasan eş-Şâzelî’nin eserine yazdığı şerhtir, Kahire, ts.); Tenbîhü’ś-śâĥib Ǿalâ aĥkâmi’l-mekâsib (Sokoto, ts.); Ġāyâtü’l-uśûl fî tefsîri’r-Resûl; el-Mevâridü’n-nebeviyye fi’l-mesâǿili’ŧ-ŧıbbiyye; Ŧıbbü’n-nebî; Serdü’l-kelâm fîmâ cerâ beynî ve beyne ǾAbdisselâm; Uśûlü’s-siyâse ve’l-keyfiyyetü’l-maħlaś min umûri’r-riyâse (nşr. ve trc. Shehu Yamusa, Sokoto 1998). Muhammed Bello’nun eserlerinin bir kısmı basılmış, bazıları çeşitli Afrika ve Batı dillerine tercüme edilmiş ve tez çalışmalarına konu olmuştur (eserleri için bk. a.g.e., II, 114-149).
BİBLİYOGRAFYA:
M. Hiskett, The Sword of Truth: The Life and Times of the Shehu Usuman dan Fodio, London 1973, s. 9, 93-95, 109-110, 113-115; P. B. Clarke, West Africa and Islam, London 1982, s. 117-118; Madina Ly-Tall, Un islam militant en Afrique de l’Ouest au XIX siècle, Paris 1991, s. 95-100, 118-119; J. O. Hunwick, Arabic Literature of Africa: The Writings of Central Sudanic Africa, Leiden 1995, II, 114-149, 605; a.mlf., “Batı Afrika’da Ortaya Çıkan Tasavvufî Direniş Hareketleri” (trc. Kadir Özköse - Fikret Mutlu), Cumhuriyet Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, VII/2, Sivas 2003, s. 379-391; a.mlf., “Muĥammad Bello”, EI² (Fr.), VII, 436-437; D. Robinson, “Revolutions in the Western Sudan”, The History of Islam in Africa (ed. N. Levtzion - R. L. Pouwels), Ohio 2000, s. 137-138; Kadir Özköse, Sûfî Dâvet’ten Devlete, İstanbul 2004, s. 87-90, 104-107, 110, 214, 243-246, 250-262; Hussaini Usman Malami, “Importance of Muhammad Bello’s ‘Tanbīh al-Sāhib alā-ahkām al-Makāsib’ to Our Contemporary Economic System”, HI, XVII/4 (1994), s. 35-40; Omar Bello, “Muhammad Bello’s Conception of Leadership and its Relevance to the Contemporary Nigerian Situation”, IQ, XXXVIII/2 (1994), s. 124-132; Maurice Delafosse, “Sokoto”, İA, X, 737-738; İsmail Hakkı Göksoy, “Fûlânîler”, DİA, XIII, 215-216.
Ahmet Kavas