MUHAMMED ABDULLAH DİRÂZ

(محمّد عبد الله دراز)

(1894-1958)

Mısırlı âlim ve fikir adamı.

Mısır’ın Kefrüşşeyh vilâyetine bağlı Mahalletüdiyây köyünde doğdu. 1905’te İskenderiye’de Ezher’in ilköğretim okuluna kaydoldu ve liseyi de burada tamamladı (1912). Ardından girdiği Ezher Üniversitesi’nden 1916’da âlimiyye diploması ile mezun oldu. Bu dönemde ayrıca özel dersler aldı ve Fransızca öğrendi. Mısır’ın İngilizler tarafından işgaline karşı Sa‘d Zağlûl’ün başlattığı bağımsızlık hareketine katılıp Kahire’deki yabancı büyükelçilikler nezdinde faaliyetler gösterdi. Batı’daki gazetelerde İslâm ve müslümanlar aleyhinde yapılan yayınlara karşı kaleme aldığı Fransızca makaleleri Fransa’da Le Temps gazetesinde neşredildi.

1928 yılında Ezher Üniversitesi’ne hoca tayin edildi. 1936’da üniversite tarafından Fransa’ya gönderilen Dirâz orada felsefe, dinler tarihi ve psikoloji alanlarında doktora çalışmalarına devam etti. Louis Massignon gibi şarkiyatçıların derslerine girdi. Sorbon Üniversitesi’nde Initiation au Koran ve La morale du Koran adıyla hazırladığı iki tezle 15 Aralık 1947’de edebiyat doktoru pâyesini aldı. Aynı yıl ülkesine dönünce Kahire Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü’nde dinler tarihi okutmaya başladı. 1949’da Cemâatü kibâri’l-ulemâ’ya üye seçildi. Dârülulûm ile Arap Dili ve Edebiyatı fakültelerinde dersler verdi, tefsir ve ahlâk felsefesi okuttu. Şeriat Fakültesi’nde de hocalık yaptığı bilinmektedir. 1953’te Eğitim Politikası Yüksek Komisyonu ve Mısır Devlet Radyo ve Televizyon Yönetim Kurulu üyeliğine getirildi. Ezher Üniversitesi’nin Kültürel Danışma Komisyonu üyesi oldu. Ayrıca Mısır radyo ve televizyonunda periyodik programlarla tefsir sohbetleri yaptı; İhvân-ı Müslimîn Genel Merkezi’nde konferanslar verdi.

Muhammed Abdullah Dirâz, Ezher Üniversitesi’nin ve Mısır’daki diğer üniversitelerin temsilcisi olarak milletlerarası ilmî toplantılara katıldı. 29 Aralık 1957 - 8 Ocak 1958 tarihlerinde Pakistan’da düzenlenen Milletlerarası İslâm Konferansı’nda bir bildiri sunmak üzere Muhammed Ebû Zehre ile birlikte Lahor’a gitti. Konferansın son gününde kalp krizi geçirerek oteldeki odasında öldü. Cenazesi Kahire’ye nakledilip burada defnedildi (M. Ebû Zehre, XI/11 [1377/1958], s. 691). Muhammed Abdullah Dirâz İslâmî ilimlere vukufu, tefekkür niteliği, fikirlerini felsefî düşünce ile temellendirmesi, Batı’nın bilimsel çalışma metodundan yararlanması, samimi ve dindar kişiliği gibi özellikleriyle her düşünce ve inançtaki insana hitap etmiş, yaşça kendisinden büyük olan Muhammed Abdülazîm Zürkānî, Ahmed Mustafa el-Merâgī ve Muhammed Ebû Zehre gibi âlimler onun düşüncelerine atıfta bulunmuştur.

Hayatı boyunca yaşadığı çalkantılara ve özellikle Mısır toplumunun geçirdiği mânevî buhrana dair gözlem ve değerlendirmeleri dikkate alındığında Muhammed Abdullah Dirâz’ın çeşitli konularda İslâm’a yöneliş anlayışını başta Mısır toplumu olmak üzere bütün İslâm dünyası için bir ıslah programı çerçevesinde sunmayı hedeflediği görülmektedir. Batı hayranlığı ve taklitçiliğini destekleyen çevrelere karşı toplumu uyarmış, Batı’nın sosyal ve kültürel emperyalizmi yüzünden dinin toplum üzerindeki etkinliğinin azalması karşısında kurtuluşun ancak İslâm’ın ve Kur’an’ın temel değerlerine dönmekte olduğunu vurgulamıştır.

Eserleri. 1. Initiation au Koran-Exposé historique, analytique et comparatif (Le Caire 1949). Paris’te doktora için yaptığı iki çalışmadan birincisidir. Eser Medħal ile’l-Ķurǿâni’l-Kerîm adıyla Muhammed Abdülazîm Ali tarafından Arapça’ya çevrilmiştir (Küveyt 1404/1984). Salih Akdemir eseri Türkçe’ye tercüme ederek Kur’ân’ın Anlaşılmasına Doğru (Ankara 1983) ve Kur’ân’a Giriş (Ankara 2000, 2001) isimleriyle yayımlamıştır. 2. La morale du Koran (Le Caire 1950; Rabat 1983). Doktora için hazırladığı ikinci çalışmasıdır. Müellifin damadı Abdüssabûr Şâhin tarafından Düstûrü’l-aħlâķ fi’l-Ķurǿân adıyla Arapça’ya çevrilen eseri (Küveyt 1393/1973, 1405/1985) Emrullah Yüksel ve Ünver Günay Kur’ân Ahlâkı adıyla Türkçe’ye tercüme etmişlerdir (İstanbul 1993). 3. en-Nebeǿü’l-Ǿažîm (Kahire 1376/1957). Eserde Kur’ân-ı Kerîm’in mahiyetinin, çeşitli i‘câz yönleriyle vahiy mahsulü olduğu ele alınmıştır. Eser daha sonra birkaç defa basılmıştır. Suat Yıldırım bu çalışmayı En Mühim Mesaj Kur’ân adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (Ankara 1985; İstanbul 2003). 4. ed-Dîn-Buĥûŝün mümehhide li-dirâseti târîħi’l-edyân (Kahire 1389/1969). Akif Nuri (İstanbul 1978) ve Bekir Karlığa (İstanbul, ts.) tarafından Din ve Allah İnancı adıyla Türkçe’ye tercüme edilmiştir. 5. Nažarât fi’l-İslâm. Birkaç baskısı olan eseri (Kahire 1392/1972) Ali Özek İslâm Hakkında Bazı Görüşler adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (İstanbul 1977). 6. Dirâsât İslâmiyye fi’l-Ǿalâķāti’l-ictimâǾiyye ve’d-devliyye. Müellifin konferans ve ilmî toplantılarda sunduğu tebliğlerin bir kısmını içeren kitabı (Küveyt 1405/1984) Nurettin Demir İslâm’ın İnsana Verdiği Değer adıyla Türkçe’ye tercüme etmiştir (İstanbul 1983, 1993). 7. Ve Ŝiyâbeke feŧahhir. Muhtemelen İhvân-ı Müslimîn Genel Merkezi’nde verdiği konferanslardan oluşan eser Sâlih Aşmâvî’nin kısa bir önsözüyle birlikte neşredilmiştir (Kahire 1398/1978). 8. el-Muħtâr min künûzi’s-sünne. İnanç konularına dair seçilmiş kırk hadisin şerhidir (İskenderiye 1398/1978). 9. el-Muħtâr min Kitâbi Teysîri’l-vüśûl ilâ ĥadîŝi’r-resûl (Kahire 1932). 10. Ĥaķīķatü’l-vaĥy (Dımaşk 2000). 11. MaǾna’l-îmân ve’l-İslâm (Dımaşk 2000). Muhammed Abdullah Dirâz’ın broşür ve makale şeklinde daha başka çalışmaları da vardır.

BİBLİYOGRAFYA:

M. Abdullah Dirâz, Ve Ŝiyâbeke feŧahhir (nşr. Sâlih Aşmâvî), Kahire 1978, neşredenin girişi, s. 3-5; a.mlf., Nažarât fi’l-İslâm (nşr. M. Muvaffak Ebü’l-Yüsr el-Beyânûnî), Kahire 1392/1972, neşredenin girişi, s. 3-8; a.mlf., Medħal ile’l-Ķurǿâni’l-Kerîm (trc. M. Abdülazîm Ali, nşr. Seyyid M. Bedevî), Küveyt 1404/1984, neşredenin girişi, s. 7-13; a.mlf., Düstûrü’l-aħlâķ fi’l-Ķurǿân (trc. Abdüssabûr Şâhin, nşr. Seyyid M. Bedevî), Beyrut 1405/1985, neşredenin girişi, s. z-kc; tercüme edenin girişi, s. kd-md; Fihrisü’l-Mektebeti’l-Ezheriyye, Kahire 1369/1950, VII, 248; Ziriklî, el-AǾlâm, VI, 246; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn,


X, 212-213; Abdullah İbrâhim el-Ensârî, Nuħbetü’l-ezhâr ve ravżatü’l-efkâr, Katar 1400/1979, s. 3-9; Âyide İbrâhim Nusayr, el-Kütübü’l-ǾArabiyyetü’lletî nüşiret fî Mıśr beyne Ǿâmey 1926-1940, Kahire 1980, s. 28; Enver el-Cündî, AǾlâmü’l-ķarni’r-râbiǾ Ǿaşer el-hicrî, Kahire 1981, I, 19-33; P. C. Brodeur, From an Islamic Heresiography to an Islamic History of Religions: Modern Arab Muslim Literature on ‘Religious Others’ with Special Reference to Three Egyptian Authors (doktora tezi, 1999), Harvard University, s. 134-136; M. Ebû Zehre, “el-Üstâź ed-Doktor Muĥammed ǾAbdullāh Dirâz”, Livâǿü’l-İslâm, XI/11, Kahire 1377/1958, s. 689-691; A. Halim Koçkuzu, “Abdullah Draz ve ‘La Morale du Koran’”, SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sy. 7, Konya 2002, s. 339-348.

Suat Yıldırım