MUHÂDARÂT

(المحاضرات)

Edebî, dinî, kültürel bilgilerin aktarıldığı edebî bir tür.

Sözlükte “bir topluluğun huzurunda bilgi ve birikimlerini aktarmak, onlarla ilmî tartışmada bulunmak” gibi mânalara gelen muhâdara kelimesinin çoğulu olan muhâdarât, terim olarak başkasına ait sözlerden muhataba veya okuyucuya uygun alıntılar halinde aktarmalar yapmayı ve bu nitelikteki sözleri toplayan edebî eser türünü ifade eder. Bu türe muhâdara adının verilmesinin sebebi, bunun, ileri gelen devlet ricâliyle büyük âlimlerin huzurunda düzenlenen meclislerde karşılıklı soru-cevap şeklinde sohbet ve tartışmalar halinde başlamış olmasıdır. İki âlim arasında gerçekleşen sohbet ve münakaşalar belli bir tarihten itibaren derlenerek kitap haline getirilmiş, bu eserler de muhâdarât veya mecâlis adıyla anılmıştır.

Muhâdarât alanında kaleme alınmış ilk eser Ebû Ubeyde Ma‘mer b. Müsennâ’nın el-Muĥâđarât ve’l-muĥâverât’ıdır. Daha sonra Ebû Ali et-Tenûhî Nişvârü’l-muĥâđara ve aħbârü’l-müźâkere (Kahire 1921; Haydarâbâd 1934; Beyrut 1971-1973), el-Müstecâd min faǾalâti’l-ecvâd (Dımaşk 1946) ve el-Ferec baǾde’ş-şidde (Kahire 1938; I-V, Kahire 1955) adlı kitapları yazmıştır. Tenûhî ilk eserinde IV. (X.) yüzyıldaki bazı vezirlerle halkın âdet ve geleneklerine, ikincisinde emîr ve halifelerle Ehl-i beyt ve özellikle Bermekîler hakkında bilgilere yer vermiştir. Üçüncü eserde sıkıntının ardından gelen rahatlık ve mutluluğa dair anekdotlar bulunmaktadır. Ebû Hayyân et-Tevhîdî’nin, Büveyhî Veziri İbn Sa‘dân’ın ortaya attığı meseleler etrafında gelişen ve kırk gece süren ilmî, edebî ve felsefî sohbetleri içine alan el-İmtâǾ ve’l-muǿânese’si ile (nşr. Ahmed Emîn - Ahmed ez-Zeyn, I-III, Kahire 1939-1944; Beyrut 1373/1953) hocası Ebû Süleyman es-Sicistânî’nin evinde düzenlenen felsefe toplantılarıyla ilgili el-Muķābesât’ı da (nşr. Mirzâ Hüseyin eş-Şîrâzî, Bombay 1306/1889; nşr. Hasan es-Sendûbî, Kahire 1347; nşr. M. Tevfîk Hüseyin, Bağdat 1970) bu alanda kaleme alınmış ilk eserlerdendir.


Ebû Mansûr es-Seâlibî et-Temŝîl ve’l-muĥâđara (Kahire 1961), Müǿnisü’l-vaĥîd ve nüzhetü’l-müstefîd fi’l-muĥâđarât (Viyana 1829) ve Ĥilyetü’l-muĥâđara adıyla üç eser yazmıştır. Zemahşerî’nin Kitâbü RebîǾi’l-ebrâr ve nuśûśi’l-aħbâr’ı ile (I-IV, Bağdat 1976-1982) Râgıb el-İsfahânî’nin Muĥâđarâtü’l-üdebâǿ ve muĥâverâtü’ş-şuǾarâǿsı da (Kahire 1287; Beyrut 1961) sahanın en önemli iki eseridir. Zemahşerî kitabında halifelerin, büyük sahâbîlerin ve fakihlerin hikmetli sözleriyle ibret alınacak hikâyelere ve meşhur şairlerden iktibaslar gibi çeşitli konulara yer verir. İsfahânî eserinde ilim, akıl, cehalet, ahlâk, mürüvvet, övgü, yergi vb.ne dair okuyucunun ilgisini çekecek türden nakiller yapar. Ahmed b. Mervân ed-Dîneverî’nin el-Mücâlese ve cevâhirü’l-Ǿilm adlı eseri (nşr. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âl Selmân, Beyrut 1419/1998; nşr. Seyyid Yûsuf Ahmed, I-X, Beyrut 1421/2000) ilmî, dinî, ahlâkî, edebî konularla ilgili olarak hadis, güzel söz, fıkra, hikâye ve anekdotları toplayan zengin bir koleksiyondur. Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin Muĥâđarâtü’l-ebrâr ve müŝâmerâtü’l-aħyâr’ı (Kahire 1324) 185 başlık altında mev‘ıza, ahlâk, âdâb, hikmet, emsal, eğlendirici ahlâkî hikâye ve fıkralar gibi çeşitli konuları kapsar. İbn Hicce’nin Ŝemerâtü’l-evrâķ fi’l-muĥâđarât’ı (Muĥâđaratü’l-üdebâǿ kenarında, Kahire 1287) kıssa, fıkra, ilginç haberler, güzel cevaplar, atasözleri ve seçilmiş şiirlerden oluşan bir mecmuadır. Esere Ahdeb (Teǿhîlü’l-ġarîb) ve Muhammed b. Muhammed es-Sâbık el-Hamevî birer zeyil yazmıştır. Bu alanda yazılan diğer kitapların başlıcaları şunlardır: Hatibzâde Muhyiddin Mehmed, Ravżü’l-aħyâr (Zemahşerî’nin eserinden seçmeler, Bulak 1300; Kahire 1311); Hasan b. Mes‘ûd el-Yûsî el-Merrâküşî Kitâbü’l-Muĥâđarât (Fas 1317); Ebû Hafs Ömer b. Hasan en-Nîsâbûrî es-Semerkandî, Revnaķu’l-mecâlis (Kahire 1309, 1322); İbn Abdülber en-Nemerî, Behcetü’l-mecâlis (Kahire 1962); İbn Hamdûn, et-Teźkiretü’l-Ĥamdûniyye (Beyrut 1996). Ayrıca İbn Abdürabbih’in el-Ǿİķdü’l-ferîd’i, Ebü’l-Ferec el-İsfahânî’nin el-Eġānî’si, İbn Kuteybe’nin ǾUyûnü’l-aħbâr’ı ve İbşîhî’nin el-Müsteŧraf fî küllî fennin müstežraf’ı da bu tür eserlerden sayılır. Yirmi üç makaleden oluşan Muhammed Karabâğî’nin Câlibü’s-sürûr ve sâlibü’l-ġurûr fi’l-muĥâđarât’ını (bk. bibl.) Muhammed Dilşâd eş-Şirvânî Türkçe’ye çevirmiştir (Osmanlı Müellifleri, II, 98-99). Seyyid Feyzullah Efendi’nin Mecmûa-i Hikâyât’ı ile (İÜ Ktp., TY, nr. 1631) Abdurrahman Hibrî Efendi’nin Hadâiku’l-cinân’ı da (TSMK, Revan Köşkü, nr. 1631) muhâdarâta dair Türkçe eserlerdendir.

BİBLİYOGRAFYA:

Karabâğî, Kitâb fî Ǿilmi’l-Muĥâđarât, Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4282; Taşköprizâde, Miftâĥu’s-saǾâde, I, 208-216; Keşfü’ž-žunûn, II, 1609-1610; Osmanlı Müellifleri, II, 98-99; Brockelmann, GAL, I,155, 284, 286, 343, 349; II, 562; Suppl., I,162, 502; II, 285; Naci Kazan, Karabâğî ve Câlibü’s-sürûr’u (doktora tezi, 1991), İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; Nezîr Hüseyin, “Muĥâđarât”, UDMİ, XIV/1, s. 509-511.

Hüseyin Yazıcı