MÜEYYED-FİDDÎN
(المؤيّد في الدين)
Ebû Nasr el-Müeyyed-Fi’d-dîn Hibetullāh b. Mûsâ b. Dâvûd eş-Şîrâzî (ö. 470/1078)
Fâtımî-İsmâilî başdâîsi; filozof, şair ve siyasetçi.
390’da (1000) Şîraz’da doğdu. Deylem asıllı bir aileden gelen babası, Büveyhîler’den Bahâüddevle’nin veziri Muhammed b. Ali el-Vâsıtî nezdinde itibar sahibi olan bir İsmâilî dâîsi idi. Müeyyed-Fiddîn 429’da (1038) Büveyhî Emîri Ebû Kâlîcâr’ın hizmetinde görev aldı. Bu sırada Ebû Kâlîcâr’ın ve ileri gelen birçok kişinin Fâtımî-İsmâiliyye’ye girmesini sağladı; emîr ve Fars halkı üzerinde büyük nüfuz kazanması sarayda bazı rahatsızlıklara ve Sünnî halkın tepkisine yol açtı. Özellikle Abbâsîler’in onun Şîraz’dan sürülmesi hususunda Büveyhî emîrine baskı yapması sonucu Kahire’ye gitti (439/1047). Burada muhtemelen başdâî Kāsım b. Abdülazîz b. Muhammed b. Nu‘mân vasıtasıyla 29 Şâban 439 (18 Şubat 1048) tarihinde Fâtımî Halifesi Müstansır-Billâh’ın huzuruna kabul edildi. 444’te (1052) Vezir Muhammed el-Yâzûrî tarafından dârülinşânın başına getirildi. Bu dönemde halife ile yakın ilişkiler kuran Müeyyed’in devletin siyasî ve askerî icraatında etki sahibi olduğu görülmektedir. 446 (1054) yılında Tuğrul Bey’in önünden Rahbe’ye kaçan Büveyhîler’in Bağdat askerî valisi Arslan el-Besâsîrî’nin Fâtımîler’den yardım istemesi üzerine halife tarafından görevlendirilen Müeyyed çok miktarda para ve kıymetli hediyelerle birlikte Besâsîrî’nin yanına gitti; kendisine halifenin yolladığı Rahbe valiliği beratını verdi. Buna karşılık Besâsîrî, Fâtımîler adına Bağdat’ı zaptedecek ve Selçuklular’ın Suriye ve Mısır’a ilerleyişini durduracaktı. Bu faaliyetler dört yıl içinde gerçekleştirildi ve önce Musul’u, ardından Bağdat’ı ele geçiren Besâsîrî (Zilhicce 450/Ocak 1059) buralarda Fâtımî halifesi adına hutbe okuttu. Olayların sevk ve idaresinde önemli rol oynayan ve Bağdat’ın zaptından sonra Kahire’ye dönen Müeyyed-Fiddîn başdâî (dâi’d-duât) tayin edildi. 453’te (1061) kısa bir süre Vezir Abdullah b. Müdebbir tarafından Suriye’deki Remle’ye sürgün edilmesi dışında ölümüne iki ay kalıncaya kadar bu görevini sürdürdü. Bu müddet içinde Dârülhikme’nin (Dârülilim) başkanlığını da üstlendi. Burada bir yandan verdiği derslerle devlet adamlarının ve dâîlerin yetişmesini sağlarken bir yandan da Fâtımî davetinin problemleriyle ilgilendi. Yetiştirdiği âlimlerden Yemen dâîsi Kadı Lemek b. Mâlik onun yanında beş yıl kalarak öğrenim gördüğü için Müeyyed, Yemen İsmâilî davetinin mânevî babası sayılmıştır. Hayatını Fâtımîler’e hizmete ve İsmâilî davetinin yayılmasına vakfeden Müeyyed-Fiddîn Kahire’de öldü ve Fâtımî Halifesi Müstansır-Billâh’ın bizzat kıldırdığı cenaze namazından sonra Dârül-hikme’de defnedildi.
Döneminin önemli âlimleri arasında gösterilen, pek çok ilim dalında yetkili, münazaralarda kuvvetli deliller ortaya koyan ve yüksek ikna kabiliyetiyle dinleyenler üzerinde büyük etkiye sahip olan Müeyyed-Fiddîn, içlerinde Lemek b. Mâlik ve Nâsır-ı Hüsrev’in de bulunduğu çok sayıda talebe yetiştirmiş, birçok dâî İsmâiliyye akaidini ve felsefenin temel prensiplerini kendisinden öğrenmiştir. Onun nübüvvet, imâmet, akaid, fıkıh, felsefe, siyaset ve nasların te’vili konularında Dârülhikme’de verdiği derslerine zaman zaman halifenin de katıldığı bilinmektedir. Müeyyed, temel düşüncelerinde ve özellikle âyetlerin bâtınî yorumunda İsmâilî âlimlerinden Kādî Nu‘mân ve Mansûrü’l-Yemen’in (İbn Havşeb) fikirlerinden yararlanmıştır.
Eserleri. 1. el-Mecâlisü’l-Müǿeyyediyye. Müeyyed’in başdâî olduğu dönemde Dârülhikme’de verdiği 800 dersin (meclis) notlarından derlenen sekiz ciltlik bir kitaptır. Müeyyed’in en büyük eseri kabul edilen ve İsmâilî ilim ve kültürünün ulaştığı seviyeyi gösteren bu çalışma, pek çok felsefî ve teolojik problemin tartışılması yanında Ebü’l-Alâ el-Maarrî’nin vejeteryanizm konusundaki yazışmalarını da içermektedir (bu yazışmaların İngilizce tercüme ve tahlili için bk. D. S. Margoliouth, “el-Ma’arri’s Correspondence on Vegetarianism”, JRAS [1902], s. 289-302). Çok sayıda yazma nüshası bulunan eserin (Poonawala, Biobibliography of IsmāǾīlī Literature, s. 106) I ve III. ciltleri Mustafa Gālib (Beyrut 1974, 1404/1984), I. cildi ayrıca Hâtim Hamîdüddin (Bombay 1395/1975) ve tamamı M. Abdülgaffâr (Kahire 1414/1994) tarafından yayımlanmıştır. Hâtim b. İbrâhim el-Hâmidî eseri konularına göre düzenleyerek CâmiǾu’l-ĥaķāǿiķ adıyla özetlemiş, bu eserin yayımını Muhammed Abdülkādir Abdünnâsır gerçekleştirmiştir (Kahire 1975). Müeyyed-Fiddîn’in bazı derslerinin İngilizce tercümeleri, Muscati ve Moulvi’nin Life and Lectures of the Grand Missionary al-Muayyad fī al-Dīn al-Shīrāzī adlı eserinde bulunmaktadır (Karaçi 1950, s. 78-183). Aşırı Şiî görüşleriyle tanınan İbnü’r-Râvendî’ye nisbet edilen Kitâbü’z-Zümürrüd’den bazı bölümler Paul Kraus tarafından el-Mecâlisü’l-Müǿeyyediyye’den derlenerek neşredilmiştir (“Beiträge zur Islamischen Ketzergeschichte: das Kitab al-Zumurrud”, Rivista degli Studi Orientali, XIV [1934], s. 93-129, 335-379). 2. Sîretü’l-Müǿeyyed Fiddîn (Müźekkirâtü dâǾî duǾâti’d-devleti’l-Fâŧımiyye el-Müǿeyyed Fiddîn). 429-450 (1038-1058) yılları arasında Fars, Irak ve Mısır’daki içtimaî ve siyasî hayatı ele alan eser özellikle Kahire’de halifenin sarayındaki ortamı eleştirmekte, vezirler ve devlet adamlarının şahsî menfaatlerine yönelik faaliyetlerini, halifenin iyi niyetini istismar etmelerini ve devletin bu dönemde içine düştüğü sıkıntıları ortaya koymakta, aynı zamanda müellifin otobiyografisini de içermektedir. Müeyyed’in söz konusu olayların içinde bizzat bulunması ve bir kısmını güvenilir kişilerden nakletmesi esere Fâtımî tarihi için önemli bir kaynak olma özelliği kazandırmaktadır. Birçok nüshası günümüze ulaşan bu çalışmayı (Poonawala, Biobibliography of IsmāǾīlī Literature, s. 107) bir mukaddime ilâvesiyle Muhammed Kâmil Hüseyin (Kahire 1949) ve Ârif Tâmir (Beyrut 1983) yayımlamıştır. Dâî İdrîs İmâdüddin’in ǾUyûnü’l-aħbâr adlı eserinde Sîre’den yapılmış alıntılar vardır (VI, 329-359). 3. Dîvânü’l-Müǿeyyed Fiddîn. İmamların İsmâilî davetini yayma konusundaki çabalarını şiirlerle anlatan ve Fâtımî akaidine dair çok sayıda işaret, remiz ve terim ihtiva eden bir kasideler mecmuasıdır (nşr. Muhammed Kâmil Hüseyin, Kahire 1949). 4. ed-Devĥa. İsmâiliyye’ye muhalif fırkaları reddetmek, akaidle ilgili konuları açıklamak ve Fâtımî-İsmâilî tarzına uygun te’vil esaslarını öğretmek amacıyla yazılmış manzum bir risâledir (nşr. Ârif Tâmir, Beyrut 1403/1983).
Müeyyed-Billâh’ın diğer eserlerinden bazıları şunlardır: Risâle fi’l-İbtidâ ve’l-intihâ, Risâletü nehci’l-hidâye li’l-mühtedîn
(Tuĥfetü’l-müsterşidîn), el-Mesâǿilü’s-sebǾûn (el-Mesâǿil ve’l-ecvibe), İŝbâtü’l-imâme, Şerĥu’l-meǾâd, el-Mebdeǿ ve’l-meǾâd, el-Mesâǿil, Risâletü’ş-şecere fî tekrîri devri’s-setr, el-Maķāmâtü’l-iŝnâǾaşere li-yevmi Ǿarefe, Teǿvîlü’l-ervâĥ. Müeyyed-Fiddîn, Kādî Nu‘mân b. Muhammed’in Esâsü’t-teǿvîl adlı eserini Büveyhî Hükümdarı Ebû Kâlîcâr için Kitâb-ı Bünyâd-ı Teǿvîl adıyla Farsça’ya tercüme etmiştir (Poonawala, Biobibliography of IsmāǾīlī Literature, s. 106-109).
BİBLİYOGRAFYA:
Müeyyed-Fiddîn, Sîretü’l-Müǿeyyed-Fiddîn (nşr. M. Kâmil Hüseyin), Kahire 1949, tür.yer.; a.mlf., el-Mecâlisü’l-Müǿeyyediyye (nşr. Mustafa Gālib), Beyrut 1404/1984, I, III, tür.yer.; Müstansır-Billâh el-Fâtımî, es-Sicillâtü’l-Müstanśıriyye (nşr. Abdülmün‘im Mâcid), Kahire 1954, s. 180-181, 202; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, III, 176-213; Makrîzî, el-Ħıŧaŧ, I, 460; İdrîs İmâdüddin, ǾUyûnü’l-aħbâr ve fünûnü’l-âŝâr (nşr. Mustafa Gālib), Beyrut 1404/1984, VI, 329-359; İsmâil b. Abdürresûl el-Üceynî, Fehresetü’l-kütüb ve’r-resâǿil (nşr. Ali Nakī Münzevî), Tahran 1344 hş./ 1966, s. 40-41, 88, 173-175, 202-203, 204; W. Ivanow, A Guide to Ismaili Literature, London 1933, s. 47-49; a.mlf., Ismaili Literature, Tahran 1963, s. 45-47; Brockelmann, GAL Suppl., I, 326, 714; Jawad Muscati - A. M. Moulvi, Life and Lectures of the Grand Missionary al-Muayyad fī al-Dīn al-Shīrāzī, Karaçi 1950, s. 3-77, 78-183; Hüseyin b. Feyzullah el-Hemdânî, eś-Śuleyĥiyyûn ve’l-ĥareketü’l-Fâŧımiyye fi’l-Yemen, Kahire 1955, s. 261-265; a.mlf., “The History of IsmāǾīlī DaǾwat and it’s Literature during the Last Phase of the Fatimid Empire”, JRAS (1932), s. 129-135; a.mlf., “Müeyyed-fi’d-Din”, İA, VIII, 786; Ismail K. Poonawala, Biobibliography of IsmāǾīlī Literature (ed. T. Joseph), Malibu 1977, s. 103-109; a.mlf., “al-Muǿayyad fi’l-Dīn”, EI² (İng.), VII, 270-271; Ârif Tâmir, Târîħu’l-İsmâǾîliyye, London 1991, III, 207-217; Farhad Daftary, The IsmāǾīlīs: Their History and Doctrines, Cambridge 1992, s. 144, 205, 209-210, 213-218, 226, 227, 336, 337, 637-638; Pervin Peerwani, “Ismaili Exegesis of the Qur’an in al-Majalis al-Mu’ayyadiyye of al-Mu’ayyad fī al-Dīn al-Shīrāzī”, BRISMES (1988), s. 118-127; Erdoğan Merçil, “Besâsîrî”, DİA, V, 528-529.
Mustafa Öz