MU‘CEMÜ’ş-ŞUARÂ
(معجم الشعراء)
Merzübânî’nin (ö. 384/994) Arap şairlerinin biyografisine dair eseri.
Kitapta Câhiliye devrinden başlayarak yazarın kendi zamanına kadar Arap şairlerinin biyografileri alfabetik sıraya göre ele alınmıştır. Müellif, tesbit edebildiği kadar çok sayıda şahsiyete eserinde yer vermeyi amaçladığından meşhur olan ve olmayan yaklaşık 5000 şairden söz etmiştir. Şairleri Câhiliye devri, İslâmî dönem, Emevî ve Abbâsî devirleri şeklinde gruplandırarak kaydeden müellif her şairin ismini, nisbe ve künyesini zikrettikten sonra biyografisiyle ilgili kısa bilgiler aktarmakta; bazı haber, anekdot ve hikâyelerle şiirlerinden örneklere yer vermektedir. Eserde şiirlerin gerçek sahiplerinin belirlenmesinde özel bir titizlik gösterilmiştir. Eserin ayn harfinden yâ harfine kadar olan ve ancak beşte birini teşkil eden kısmı zamanımıza ulaşabilmiştir. Bu harfler arasında gayn, nûn ve vav mevcut olmadığı gibi ayn ve lâm harflerinde de eksiklikler bulunmaktadır.
Kitabın kaynakları arasında müellifin hocası Ebû Bekir es-Sûlî’nin eserleriyle Mufaddal ed-Dabbî’nin el-Mufađđaliyyât’ı, Ebû Temmâm’ın el-Ĥamâse’si, Ebû Abdullah İbnü’l-Cerrâh’ın Men sümmiye mine’ş-şuǾarâǿi ǾAmren adlı kitabı, İbnü’l-Kelbî, Ebû Saîd es-Sükkerî, Müberred, Sa‘leb ve İbn Düreyd’in mizahla ilgili eserleri bulunmaktadır. Öte yandan İbn Hacer’in el-İśâbe’si başta olmak üzere İbn Asâkir’in Târîħu Medîneti Dımaşķ’ında, Yâkūt’un MuǾcemü’l-üdebâǿında, İbn Şâkir el-Kütübî’nin ǾUyûnü’t-tevârîħ ile Fevâtü’l-Vefeyât’ında, İbn Hallikân’ın Vefeyâtü’l-aǾyân’ında, yine İbn Hacer’in Tehźîbü’t-Tehźîb’i ile Lisânü’l-Mîzân’ında MuǾcemü’ş-şuǾarâǿdan bol miktarda nakillerin yapıldığı görülür. Eser, şairlerin meşhur olmayan adlarıyla zikredilmesi ve alfabetik dizime tam riayet edilmemesi gibi yönlerden eleştirilmiştir. Kitaba İbnü’ş-Şa“âr Tuĥfetü’l-vüzerâǿ Ǿalâ Kitâbi MuǾcemi’ş-şuǾarâǿ adıyla bir zeyil yazmıştır (Keşfü’ž-žunûn, II, 1734).
MuǾcemü’ş-şuǾarâǿın mevcut kısmı ilk defa Fritz Krenkow tarafından neşredilerek Hasan b. Bişr el-Âmidî’nin el-Müǿtelif ve’l-muħtelif adlı eseriyle birlikte basılmış (Kahire 1354), daha sonra eseri yayımlayan Abdüssettâr Ahmed Ferrâc, çeşitli kaynaklarda MuǾcemü’ş-şuǾarâǿdan yapılan nakillerde geçen 250 kadar şairin adını neşrin sonuna eklemiştir (Kahire 1960). İbrâhim es-Sâmerrâî, yine kaynaklarda mevcut MuǾcemü’ş-şuǾarâǿdan nakillere dayanarak 258 şairi Mine’đ-đâǿiǾ min MuǾcemi’ş-şuǾarâǿ li’l-Merzübânî adıyla yayımlamıştır (Beyrut 1404/1984). İhsan Abbas, aynı eserlerden faydalanıp kaleme aldığı makalesinde bu çalışmaya seksen üç şair daha eklemiştir (bk. bibl.).
BİBLİYOGRAFYA:
Merzübânî, MuǾcemü’ş-şuǾarâǿ (nşr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc), Kahire 1379/1960, neşredenin girişi, s. e-k; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 192; Keşfü’ž-žunûn, II, 1734-1735; Brockelmann, GAL Suppl., I, 191; Nihad M. Çetin, Eski Arap Şiiri, İstanbul 1973, s. 38-40; İzzeddin İsmâil, el-Meśâdirü’l-edebiyye ve’l-luġaviyye fi’t-türâŝi’l-ǾArabî, Beyrut 1976, s. 243-247; MaǾa’l-mektebe, s. 152-153; İbrâhim es-Sâmerrâî, Mine’đ-đâǿiǾ min MuǾcemi’ş-şuǾarâǿ li’l-Merzübânî, Beyrut 1404/1984, s. 5-10; F. Krenkow, “Das Wörterbuch der Dichter Mu‘ğcam aš-šu‘arā’ von al-Marzubānī”, Islamica, IV, Leipzig 1931, s. 272-282; İhsan Abbas, “Mülteķaŧât mine’l-ķısmi’l-mefķūd min MuǾcemi’ş-şuǾarâǿ”, el-Ebĥâŝ, XXXIII, Beyrut 1985, s. 3-36.
Hüseyin Yazıcı