MORDTMANN, Johannes Heinrich
(1852-1932)
Alman şarkiyatçısı.
10 Eylül 1852’de doğdu. Ünlü şarkiyatçı Andreas David Mordtmann’ın oğludur. Çocukluğunun ilk yıllarını derin bir sevgi duyduğu İstanbul’da geçirdi. Ardından ilk eğitimini almak için gittiği Hamburg’da 1861-1871 yılları arasında Johanneums adlı okula devam etti. Burada bir yandan Eskiçağ’la ilgili bilgi edinirken bir yandan da ileride Bizans ve Doğu araştırmalarında çok işine yarayacak olan metin anlama ve açıklamaya dair incelikleri öğrendi. Daha sonra Hamburg’dan Bonn’a geçti ve klasik tarih eğitiminden başka Arap dili ve edebiyatı dersleri de aldı. Leipzig’de H. Fleischer’in yanında L. Krehl, Otto Loth, Ernst Kuhn, Georg Ebers ve Eskiçağ araştırmacısı Georg Curtius’un derslerine devam etti. Yüksek öğrenimini tamamlamak için Berlin’e gittiğinde ilgi alanı olan klasik dil ve Eskiçağ tarihine döndü. Burada onu Mor. Haupt, Ad. Kirchoff ve özellikle Th. Thomsen etkiledi. 1874’te Marmora Ancyrana adlı teziyle doktorasını verdi. Bir yıl sonra Dışişleri Bakanlığı’nda göreve başladı. 1882’de İstanbul’daki Alman Büyükelçiliği’ne tercüman olarak tayin edildi. Büyük bir ihtimalle 1889 yılında Selânik’te konsolos ve 1904’te de İzmir’de başkonsolos oldu.
I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Devleti, Maarif Nâzırı Şükrü Bey’in Dârülfünûn-ı Osmânî’yi yeniden düzenleme ihtiyacı duyması ve bu amaçla Alman büyükelçisi Wangenheim ve diğer yetkililerle yapılan görüşmeler sonucu Hukuk ve Edebiyat fakültelerinde Alman ilim adamlarının görevlendirilmesi hususunda anlaşmaya varması üzerine Mordtmann 1916’da Edebiyat Fakültesi’nde profesör unvanıyla tarihte usul dersi vermeye başladı. Bu dersin kitabı İlm-i Usûl-i Târîh adıyla neşredilmiştir (İstanbul 1332/1917). Daha sonra İstanbul’dan ayrılan Mordtmann ilk önce Schaffhausen’de, ardından Innsbruck’ta yerleşti ve burada profesör olarak ücret karşılığında derslere girdi. Bir süre Würzburg’da oturdu, oradan Berlin’e taşındı ve üniversitede İslâm realitesiyle ilgili dersler vermeye başladı. 4 Temmuz 1932’de öldü. Mordtmann ailesinde baba ve en küçük çocuk olan Johannes H. Mordtmann’dan başka şarkiyatçı iki kişi daha vardır. Bunlardan biri hekim ve Bizantinolog Andreas David Mordtmann (oğul [ö. 1912]), diğeri de Ahmet Midhat Efendi’nin bir kitabını Almanca’ya çeviren ve İslâm’la ilgili eser yazan Doris Reeck’tir.
Eserleri. Mordtmann, Alman Dışişleri Bakanlığı’nın görevlisi olarak Osmanlı Devleti’nde bulunduğu sırada klasik döneme ve Bizans’a dair eserleri yanında Osmanlı tarihi ve eserleriyle de ilgilenmiştir. Ayrıca onun eski Sâmî ve Arap diline olan hâkimiyeti Seba ve Himyer kitâbelerinin çözümlenmesinde yardımcı olmuştur. Mordtmann’ın 1872’den 1890’lı yılların sonuna kadarki yayınlarının çoğunluğunu kitâbeler, klasik ve Bizans dönemi malzemeleri oluştururken 1902’den 1930’a kadar olan zaman dilimindeki makalelerinin çoğunluğunu Osmanlı araştırmaları teşkil eder. Yazarın çalışmalarının yıllara göre yapılmış listesi Franz Babinger’in J. H. Mordtmann zum Gedächtnis adlı eserinde mevcuttur (s. 7-16). Mordtmann’ın ayrıca İslâm Ansiklopedisi’nde pek çok maddesi bulunmaktadır. Başlıca kitapları şunlardır: Sabaeische Denkmaeler (David Heinrich Müller’le birlikte, Wien 1883); Himjarische Inschriften und Altertümer in den Königlichen Museen zu Berlin (Berlin 1893); Beitraege zur minaeischen Epigrafik (Wien 1897); Musée Impérial Ottoman (Constantinople 1895; Türkçe’si Müze-i Hümâyun, İstanbul 1315); İlm-i Usûl-i Târîh (İstanbul 1332); Suheil und Nevbehār, romantisches Gedicht des MesǾūd b. Ahmed (Hannover 1925); Sabaeische Inschriften (Eugen Mittwoch’la birlikte, Hamburg 1931); Himyarische Inschriften in den Staatlichen Museen zu Berlin (Eugen Mittwoch’la birlikte, Leipzig 1932).
Seçme bazı makaleleri de şöylece sıralanabilir: “Zwei himjarische Inschrifte” (ZDMG, XXX [1876], s. 21-39); “Die himjarischen Inschriften im Tschinili Kiöschk” (a.g.e., XXXIII [1879], s. 484-495); “Übersicht über die türkischen Druckwerke von Constantinopel waehrend des Jahres 1883” (Literatur-Blatt für Orientalische Philologie, I [1884], s. 449-473); “Smyrna. Handel für die letzten Jahre mit spezieller Berücksichtigung des Jahres 1908 und Schiffsverkehr im Hafen von Smyrna im Jahre 1908” (Handelsberichte über das Ausland, serie II, nr. 167 [1910], 64 sayfa); “Über das türkische Fürstengeschlecht der Karasi in Mysien” (Sitzungsberichte der Akademie der Wissenschaft zu Berlin, Berlin 1911, s. 2-7); “Türkische Papierausschneider” (ZDMG, LXVII [1913], s. 471-472); “Türkischer Lehensbrief aus dem Jahr 1682” (a.g.e., LXVIII [1914], s. 129-141); “Die heutige Türkei. Überlick über die politische Geographie, die Bevölkerung und Verwaltung des Reiches und seine politischen Beziehungen zum Auslande” (Vier Vortraege über Vorderasien und die heutige Türkei, Berlin 1917, s. 83-117); “Zur Kapitulation von Buda im Jahre 1526” (Mitteilungen des Ungarischen wissenschaftlichen Instituts in Konstantinopel, III [1918], 15 sayfa); “Zwei osmanische Passbriefe aus dem XVI. Jahrhundert” (Mitteilungen zur osmanischen Geschichte, I [1922], s. 177-202); “Das Observatorium des Taqî ed-dîn zu Pera” (Isl., XIII [1923], s. 82-96); “Um das Mausoleum des Molla Hunkiar in Konia” (JAK, II [1925], s. 197-204); “Rūhī Edrenewī” (MOG, II [1925], s. 129-136); “Die Orientalischen Handschriften der Sammlung A. D. Mordtmann sr.”
(Isl., XIV [1925], s. 361-377); “Die jüdischen Kira im Serai der Sultane” (MSOS, XXXII [1929], s. 1-38); “Zur Lebensgeschichte der Kemāl Reǿīs” (a.g.e., XXXII [1929], s. 39-49).
BİBLİYOGRAFYA:
A. D. Mordtmann, Anatolien, Skizzen und Reisebriefe aus Kleinasien: 1850-1859 (ed. Fr. Babinger), Hannover 1925, neşredenin girişi, s. VII-XXXIV; a.mlf., İstanbul ve Yeni Osmanlılar: Bir Osmanlı’dan Siyasi, Sosyal ve Biyografik Manzaralar (trc. G. Habermann-Songu), İstanbul 1999, Erol Üyepazarcı’nın önsözü, s. III-V; Fr. Babinger, J. H. Mordtmann zum Gedächtnis, Berlin 1933; a.mlf., “J. H. Mordtmann”, Forschungen und Fortschritte, sy. 32 (1932), s. 288; Hasan Ali Koçer, Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi, İstanbul 1974, s. 200-201; Necîb el-Akīkī, el-Müsteşriķūn, Kahire 1980, II, 398; Kemal Turan, Türk-Alman Eğitim İlişkilerinin Tarihi Gelişimi, İstanbul 2000, s. 80-81; Rachmati, “Prof. Dr. Johannes H. Mordtmann (1852-1932)”, Ungarische Jahrbücher, XXII, Berlin 1932, s. 304; Ersoy Taşdemirci, “Türkiye’de Yükseköğretim Kurumlarının Gelişmesinde Avusturya ve Alman Bilim Adamlarının Katkısı”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sy. 9, Kayseri 2000, s. 189-213; “Mordtmann Johannes”, Der Grosse Brockhaus, Wiesbaden 1957, XII, 742; Semavi Eyice, “Mordtmann, Andreas David (Baba)”, DBİst.A, V, 489-490; a.mlf., “Mordtmann, Andreas David (Oğul)”, a.e., V, 490.
Mustafa Aydın