MONTAGU, Lady Mary Wortley
(1689-1762)
İngiliz seyyahı ve yazar.
İngiltere’nin Nottinghamshire bölgesindeki Thoresby’de doğdu. Babası Kingston dükası William Fielding Pierrepont’tur. Beş yaşında iken Denbigh kontunun kızı olan annesi Lady Mary Fielding’i kaybetti. Yetişmesinde Piskopos Burnet ile babasının önemli yeri vardır. Genç yaşta İngiltere’nin önde gelen edebiyatçı ve şairleriyle tanıştı. Bu arada kadın hakları için başlatılan mücadelelerin başında yer alan Mary Astell ve Sandwich kontunun torunu Anne Wortley Montagu ile yakın arkadaşlık kurdu ve uzun süre onlarla mektuplaştı. Anne Wortley Montagu 1709’da ölünce kardeşi Edward Wortley Montagu ile mektuplaşması devam etti. 1712 yılında babasının karşı çıkmasına rağmen Edward Wortley Montagu ile evlenip Londra’ya taşındı. Zekâsı ve güzelliğiyle dikkat çeken Montagu, aralarında meşhur roman yazarı ve şair Alexander Pope’un da bulunduğu edebiyat çevreleri ve sarayla sıkı bir ilişki kurdu ve kısa sürede Lady Mary unvanıyla meşhur oldu. 1715 yılında Whigler grubuna girip parlamento üyesi olan kocası bir süre hazine dairesi şube müdürlüğü yaptı, ardından elçi olarak İstanbul’a tayin edildi (1716). Eşiyle birlikte Montagu de aynı yılın temmuz ayında Hollanda (Lahey), Almanya (Köln, Frankfurt) ve Macaristan (Viyana, Petervaradin, Belgrad) üzerinden Niş, Sofya, Filibe, Edirne yoluyla İstanbul’a geldi. 1717 yılının Mayıs ayına kadar süren bu seyahati sırasında başta Alexander Pope, oyun yazarı William Congreve, şair John Gay, İtalyan asıllı filozof, şair ve rahip Abbé Antonio’ya ve diğer yakınlarına çok sayıda mektup yazdı. 6 Haziran 1718’de İstanbul’dan ayrılan Montagu deniz yoluyla Malta, Tunus, Cenova ve Paris üzerinden ülkesine döndü; Londra’nın batısında Twickenham’a yerleşti. Şairler hakkında yazdığı hiciv yazıları dolayısıyla yakın arkadaşları Jonathan Swift, John Gay ve Alexander Pope ile arası açıldı, onlarla tartışmalara girdi. Bir müddet kendisine yöneltilen ağır hicivlere cevap vermeye çalışan ve bu arada bilinmeyen bir sebepten dolayı kocası ile arası açılan Montagu, çalışmalarını bir süre daha Londra’da sürdürdükten sonra kendisine karşı başlatılan sert eleştirilere dayanamayıp 1739’da İtalya’ya gitti. Bu ayrılışta, aynı yıl Londra’ya gelen İtalyan sanat ve bilim yazarı Francesco Algarotti’nin davetinin de rolü olmuştur. Birçok İtalyan ve bazı Fransız şehirlerinde yirmi yıldan fazla kaldı. Kocasının öldüğünü öğrendikten sonra 1761 yılının Eylül ayında Londra’ya döndü. Ancak İtalya’da iken yakalandığı kanserden kurtulamayarak yedi ay sonra öldü. İki çocuğu olan Montagu’nün kızı Londra’da, oğlu İstanbul’da doğmuştur. Oğlu Edward’ın İngiltere’ye döndükten sonra çıktığı Asya seyahatinde müslüman olduğu ifade edilmektedir (Fatma Aliye, nr. 6, s. 4). Edward’ın tarihe dair bir eseri ve bir seyahatnâmesi bulunmaktadır.
Lady Montagu, ilk mektubunu İstanbul yolculuğu sırasında Belgrad’da 17 Şubat 1717 tarihinde Pope’a yazmıştır. Varadin savaşından artakalan manzaranın dramatik bir tasvirini de ihtiva eden bu mektup ve daha sonraki mektuplar tarihî birer belge olarak özel değer taşımaktadır. Montagu’nün seyahati boyunca kaleme aldığı mektupların onun edebî şöhrete ulaşmasında önemli rolü olmuştur. Türk aile yapısı ve sosyal hayatına dair yazdığı toplam elli iki mektup, Osmanlılar’ın XVIII. yüzyıl başlarındaki hayatıyla ilgili zengin ve renkli tasvirleri içine almasının yanında seyahat edebiyatı örnekleri arasında da önemli bir yer tutmaktadır. Montagu, her kademeden insanın harem dairesine ve hanımların umumi eğlence yerlerine girmiş, burada gördüklerini mektuplarında canlı bir tarzda herhangi bir değerlendirmeye tâbi tutmadan tasvir etmiştir. Zaman zaman saraya da giderek hareme dair gözlemlerde bulunmuş ve bunları etraflıca anlatmıştır. Türk ve İslâm kültürüne vâkıf olmayışı önemli bir eksiklik olarak görülmekteyse de Türk değer yargılarını kendi bütünlüğü içerisinde düşünmek gerektiğini farkedip gözlemlerini aynen aktarmaya çalışması bu eksikliğini önemli ölçüde gidermektedir. Pek çok Batılı seyyahın aksine Türkler’e karşı ön yargılı olmaması ona dengeli bir muhâkeme kabiliyeti kazandırmıştır. Doğu ülkelerine seyahat yapan kişilerin yazdığı eserlerin pek çoğunu okuyan Montagu mektuplarında bu seyyahların eksik ve yanlı bilgilerini eleştirmekte ve hatalarını düzeltmektedir. Daha önceki seyyahların Osmanlılar hakkında Batılılar’ı yanıltıp kendi hayallerindeki Türk imajını anlattıklarını, gerçekte onların bahsettiği gibi bir Türk
dünyasının olmadığını belirtir. Ancak Osmanlı idaresi ve bazı tarihî vak‘alar hakkında verdiği bilgiler ikinci elden kaynaklara dayandığı için ya yanlış yahut sathîdir. Türkçe de öğrenen Montagu, çok beğendiği bazı Türkçe şiirlerin aslını ve tercümesini yer yer mektuplarında kaydetmiştir.
Çiçek hastalığı sebebiyle iki yakınını kaybeden Lady Montagu, Türkiye’de bu hastalığın aşı ile tedavi edildiğini gördükten sonra bu aşıyı oğluna da yaptırmış, faydasını görünce aşının İngiltere’de yayılması için büyük mücadele vermiştir (Gibbs, s. 128-143). Etrafındaki her şeyi ve herkesi dikkatli bir şekilde gözlemleyen ve ilk defa karşılaştığı binaları, hayvanları ve eşyaları ayrıntılı biçimde tasvir eden yazar Türkler’in davranışları ve hayvan sevgileri üzerinde de durmaktadır. Türk kadın kıyafetlerini giymekten ve bunlarla gezmekten hoşlanan Montagu’nün bu kıyafetle yaptırdığı pek çok yağlı boya portresi bulunmaktadır. Montagu’nün mektuplarında Türk geleneklerinin tasvirleri çok geniş bir yer tutmaktadır. Türk kadınlarının nezaket ve zarafetleri, takı ve kıyafetleri, evlenme, düğün, doğum, ölüm vb. birçok merasim yanında yemekleri ve günlük hayatları, ev döşemeleri, hamam kültürü ve eğlenceleri, Türk mûsikisi ve çalgıları, bahçe düzenlemeleri ve çiçekleri, meyve ve sebzeleri, sokakları gibi pek çok konu hakkında geniş bilgilerin ve değerlendirmelerin yer aldığı bu mektuplarda Avrupa’daki benzerleriyle kıyaslamalar da bulunmaktadır. Montagu, diğer Batılı seyyahların erişemediği pek çok yere ulaşmanın verdiği imkânla onlardan farklı bilgiler vermektedir. Türkiye’de bulunduğu süre içerisinde, muhtemelen İngiltere’de iken kadın hakları konusunda yapmış olduğu mücadelenin de etkisiyle kadınların serbest hareketlerinden, bağımsız tavırlarından bahsetmiş, Osmanlılar’ın kadınlara verdiği geniş hakları öven ifadelerle kendi ülkesindeki kadınların durumunu karşılaştırmıştır. Montagu eşinin diplomat olması dolayısıyla parlamento haberleri, İstanbul ve Avrupa saraylarının siyasî durumu, dönemin meşhur ressamları hakkında da bilgi aktarmakta ve başta Damad İbrâhim Paşa olmak üzere İstanbul’da iken eşleri vesilesiyle tanıdığı devlet adamlarından bahsetmektedir.
Osmanlı Türk kültürü yanında yaşadığı çağdaki Avrupa kültürünü de yansıtan Montagu’nün mektuplarının ölümünden bir yıl sonra neşredilmesi şöhretinin kısa sürede Avrupa’ya yayılmasına sebep olmuştur. O devirde Avrupalılar’ın korku ile birlikte saygı duydukları bir ülke hakkında müşahedeye dayalı bilgileri az olduğundan mektuplar önemli bir etki uyandırmıştır. Bilhassa Voltaire bu mektuplardan övgüyle söz eden yazılar kaleme almıştır. Avrupalı bilim adamları, politikacılar, diplomatlar, müzik, tıp, sanat ve sosyal tarihle ilgilenen pek çok kimse mektuplardan faydalanmıştır. Montagu’nün kayda değer bir yanı da Doğu kadını etnografyası konusunda ilk çalışmayı yapanlardan biri olmasıdır. Ayrıca edebî kıymeti bakımından övgüye değer bulunan Montagu’nün sonradan ele geçen diğer mektupları 1767’de yayımlanmıştır. Ardından başka mektupları ve yazıları bulundukça eskilerle birlikte 1803, 1805, 1818, 1837, 1861 ve 1877 yıllarında neşredilmiştir. Mektuplardan bir kısmını Paul Boiteau Fransızca’ya çevirmiştir (Lettres choisies de Lady Montaque, Paris 1853). Montagu’nün mektupları ve diğer yazılarının tamamı Robert Halsband tarafından üç cilt halinde neşredilmiştir (The Complete Letters of Lady Mary Wortley Montagu, Oxford 1965-67). Halsband daha önce de Montagu’nün hayatını anlatan bir eser kaleme almıştır (The Life of Lady Mary Wortley Montagu, Oxford 1956). Montagu’nün mektuplarını Malcolm Jack da notlarla birlikte yayımlamıştır (The Turkish Ambassy Letters, London 1993).
Türkiye’de Montagu’nün hayatından ve mektuplarından bahseden ilk makaleyi 1894 yılında Ahmed Cevdet Paşa’nın kızı Fatma Aliye Hanım Hanımlara Mahsus Gazete’de neşretmiştir. İki sayı devam eden yazı daha çok Montagu’nün hayatının Türkiye’deki kısmını konu edinmektedir. Mektupların Türkiye’de tanınması, Ahmed Refik (Altınay) tarafından Fransızca neşri esas alınmak suretiyle Târîh-i Osmânî Encümeni Mecmuası’nda “Şark Mektupları” adıyla tercüme edilip 1933 yılında aynı isimle kitap halinde yayımlanmasından sonra olmuştur. Bu çeviride Türkiye ile ilgili otuz mektuptan yirmisi bulunmaktadır. Reşat Ekrem Koçu da Türkiye Seyahatnâmeleri Serisi’nin beşinci kitabı olarak Montagu’nün mektuplarından bazı parçaları Fransızca’dan tercüme etmiştir (1717-1718’de [Lâle Devri Başlarında] Türkiye, İstanbul 1939). Montagu’nün Osmanlı ülkesinde iken yazdığı yirmi mektubu Bedriye Şanda (Türkiye’den Mektuplar, İstanbul 1973) ve Aysel Kurutluoğlu (Türkiye Mektupları 1717-1718, İstanbul, ts., [Tercüman 1001 Temel Eser]) İngilizce aslından çevirmiştir. Anne Marie Moulin ve Pierre Chuvin, Halsband’ın neşrini esas alarak uzun bir giriş ve notlarla birlikte mektupları Fransızca’ya tercüme etmişlerdir (l’Islam au péril des femmes: Une anglaise en Turquie au XVIIIe siècle, Paris 1981). Montagu’nün mektupları üzerine iki doktora tezi hazırlanmıştır. Bunlardan biri Anita Damiani (British Travel Attitudes to the Near East in the Eighteenth and Nineteenth Centuries [1977, Edinburgh Üniversitesi]), diğeri C. J. Lowenthal (Lady Mary Wortley and the Eighteenth-Century Familiar Letter [1987, Brandeis Üniversitesi]) tarafından yapılmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Lady Montagu, Şark Mektupları (trc. ve nşr. Ahmed Refik), İstanbul 1933, s. 3-12; a.mlf., Türkiye Mektupları: 1717-1718 (trc. Aysel Kurutluoğlu), İstanbul, ts. (Tercüman 1001 Temel Eser); a.mlf., l’Islam au péril des femmes: Une anglaise en Turquie au XVIIIe siècle (trc. A. M. Moulin - P. Chuvin), Paris 1981, s. 7-22; L. Gibbs, The Admirable Lady Mary The Life and Times of Lady Mary Wortley Montagu: 1689-1762, London 1949; R. Halsband, The Life of Lady Mary Wortley Montagu, Oxford 1965; Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin Fransa Sefaretnamesi (nşr. Abdullah Uçman), İstanbul 1975, s. 40 vd.; D. Murphy, Embassy to Constantinople, The Travels of Lady Mary Wortley Montagu (ed. C. Pick), New York 1988, s. 7-37; V. J. Newall, “Lady Mary Wortley Montagu: An 18th Century Traveller in Turkey”, IV. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri, Ankara 1992, I, 67-73; C. V. Findley, “Lady Mary Wortley Montagu and Fatma Aliye Hanım”, TTK Bildiriler, XI (1994), IV, 1533-1541; Fatma Aliye, “Madam Montagu”, Hanımlara Mahsus Gazete, nr. 5, İstanbul 27 Rebîülevvel 1313 / 4 Eylül 1311, s. 2-4; nr. 6 (30 Rebîülevvel 1313 / 7 Eylül 1311), s. 2-4; Mücteba İlgürel, “‘The Complete Letters of Lady Mary Wortley Montagu, Volume I, II, 1708-1720, 1721-1751. ed. R. Halsband, Oxford University Press 1965, 1966’ Adlı Eserin Tanıtımı”, TD, XVII/22 (1967), s. 200-201; E. W. Fernea, “An Early Ethnographer of Middle Eastern Women: Lady Mary Wortley Montagu (1689-1762)”, JNES, sy. 40 (1981), s. 329-338; E. Üçyiğit, “Montagu, Lady Mary Wortley”, TA, XXIV, 317-318; “Montagu, Lady Mary Wortley”, EBr.2, VIII, 274-275.
Salim Aydüz