MÎRGANÎ, Abdullah b. İbrâhim

(عبد الله بن إبراهيم الميرغني)

Ebü’s-Siyâde Afîfüddîn Abdullāh b. İbrâhîm b. Hasen el-Mahcûb el-Mîrganî (ö. 1207/1792)

Mutasavvıf ve âlim.

Mekke’de doğdu. Soyu, Îżâĥu’l-mübîn bi-şerĥi Ferâǿizi’d-dîn adlı eserinde kaydettiğine göre (s. 109) baba tarafından Hz. Hüseyin, anne tarafından Hz. Hasan vasıtasıyla Hz. Ali’ye ulaşır. Hicaz bölgesinden Türkistan’a göç eden ailesi asırlarca burada yaşadıktan sonra büyük dedelerinden Mîrhord Buhara’dan Hindistan’a ve oradan Mekke’ye gidip yerleşmişti. Mîrganî nisbesinin Orta Asya’da Gûr bölgesindeki Mîrgan adlı yerden gelmiş olabileceği söylenmişse de (EI2 [Fr.], VII, 125) kendisi bu nisbenin “mîr ganî”den (zengin emîr) geldiğini ve bu lakapla ilk olarak çok zengin ve cömert olan üçüncü dedesinin tanındığını belirtmektedir. Abdullah el-Mahcûb olarak da bilinen Mîrganî’ye “Mahcûb” lakabı münzevi bir hayat yaşamaya özen gösterdiği için verilmiştir.

Mekke’de Ahmed en-Nahlî ve diğer âlimlerin derslerine devam eden Mîrganî, Seyyid Yûsuf el-Mehdelî adlı Üveysî bir şeyhe intisap ettikten sonra mütevazi bir hayat sürmeyi tercih etti. Kendisinden hadis ve fıkıh dersleri almak için Mekke’ye gelen Muhammed Murtazâ ez-Zebîdî’ye ailesinin Ehl-i beyt’ten olduğuna dair belgeleri vermesi Mîrganî ve ailesinin daha yakından tanınmasını sağladı. Atalarının uzun süre yaşadığı Hindistan’dan hac için Mekke’ye gelen müslümanların Mîrganî ailesini ziyaretleri sırasında keramet ehli bir sûfî olarak tanıdıkları Abdullah el-Mîrganî’nin çevresi genişlemeye, müridleri giderek artmaya başladı. Bu dönemde Kuzey Afrika ve Mısır’dan, Nakşibendîler’in yoğun olduğu Hint bölgelerinden önemli şahsiyetler Mekke’ye gelip onu ziyaret ettiler. Cebertî’nin verdiği bilgiye göre Mîrganî, 1166’da (1753) Mekke halkıyla arasında çıkan tartışmalar üzerine ailesiyle birlikte Tâif’e göç etti. Mensupları tarafından kutub ve gavs olarak görülen Mîrganî kırk yıla yakın bir zaman eser


yazmak, ders okutmak ve irşadla meşgul olduğu Tâif yakınlarındaki Selâme’de vefat etti.

Ölümünden bir yıl sonra Selâme’de dünyaya gelen torunu Muhammed Osman el-Mîrganî, Sudan’da geniş kitleler tarafından benimsenen ve ülkenin dinî-siyasî hayatında önemli etkileri bulunan Mîrganiyye tarikatının kurucusudur. İdrîsiyye tarikatının pîri Ahmed b. İdrîs’in müridi olan Muhammed Osman el-Mîrganî genellikle Hatmiyye diye tanınan tarikatının Nakşibendiyye, Kādiriyye, Şâzeliyye, Cüneydiyye ve dedesine nisbet ettiği Mîrganiyye tarikatlarını içerdiğini söylemekteyse de kendisini yakından tanıyan Zebîdî’nin tarikatlara dair İtĥâfü’l-aśfiyâǿ ve Ǿİķdü’l-cevheri’ŝ-ŝemîn adlı eserleriyle Harîrîzâde’nin Tibyân’ında ona nisbet edilen herhangi bir tarikat bulunmamaktadır.

Tasavvuf, akaid, hadis, fıkıh, edebiyat gibi alanlarda bir kısmı basılmış çok sayıda eseri olan Abdullah el-Mîrganî telif ve irşad faaliyeti yanında ders okutup öğrenci de yetiştirmiştir. Fakih ve dilci İbnü’l-Cevherî, Tâcü’l-Ǿarûs müellifi Muhammed Murtazâ ez-Zebîdî, Halvetiyye’nin Semmâniyye kolunu Sudan’da yayan Ahmed b. Beşîr et-Tayyib onun talebeleri arasında zikredilebilir.

Eserleri. 1. Îżâĥu’l-mübîn bi-şerĥi Ferâǿiżi’d-dîn. Akaid ve fıkıh konularına dair kendi eserinin şerhidir (Bulak 1315). 2. el-MuǾcemü’l-vecîz min ehâdîŝi’r-resûli’l-Ǿazîz. Süyûtî’nin el-CâmiǾu’ś-śaġīr ve Ziyâdetü’l-CâmiǾi’ś-śaġīr, Abdürraûf el-Münâvî’nin Künûzü’l-ĥaķāǿiķ adlı kitaplarındaki hadislerin alfabetik olarak sıralandığı eser Semîr Tâhâ el-Meczûb tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1408/1988). Kitabı İbnü’l-Cevherî ve Kavukcî şerhetmiştir. 3. el-Ǿİķdü’l-munažžam Ǿalâ ĥurûfi’l-muǾcem (Ǿİķdü’l-cevâhir fî nažmi’l-mefâħir). Şiirlerini topladığı eseridir (Kahire 1330, 1347, 1358). 4. Mişkâtü’l-envâr fî evśâfi’l-muħtâr (Kahire 1322). Müellifin torunu Muhammed Osman el-Mîrganî tarafından Miśbâĥu’l-esrâr (Kahire, ts.). adıyla şerhedilmiştir. 5. ed-Dürretü’l-yetîme fî baǾżı feżâǾili’s-seyyideti’l-Ǿažîme (nşr. Muhammed Saîd et-Turayhî, Beyrut 1405). Müellifin diğer bazı eserleri de şunlardır: Kenzü’l-fevâǿid şerĥu Baĥri’l-Ǿaķāǿid, Źâtü’l-cenb fî maǾne’ź-źenb, el-Ferîdetü’l-cevheriyye fî eǿimmeti’l-iŝnâ Ǿaşeriyye, Zehrü’r-reyâĥîn min Riyâżi’ś-śâliĥîn, Cevâźibü’l-ķulûb, Taĥźîrü’l-aġbiyâǿ Ǿale’l-istiġāŝe bi’l-enbiyâǿ ve’l-evliyâǿ, en-Nefeĥâtü’l-ķudsiyye mine’l-ĥađre’l-ǾAbbâsiyye fî şerĥi’ś-śâlâti’l-meşîşiyye. Mîrganî’nin ayrıca evrâd ve ezkâr niteliğinde risâleleriyle Hz. Peygamber hakkında kasideleri vardır (eserleri ve yazma nüshaları için ayrıca bk. Huncwick - O’Fahey, s. 180-185).

BİBLİYOGRAFYA:

Abdullah b. İbrâhim el-Mîrganî, el-Îżâĥu’l-mübîn bi-şerĥi Ferâǿiżi’d-dîn, Bulak 1315, s. 109; a.mlf., el-MuǾcemü’l-vecîz min eĥâdîŝi’r-resûli’l-Ǿazîz (nşr. Semîr Tâhâ el-Meczûb), Beyrut 1988, neşredenin girişi, s. 13-14; Cebertî, ǾAcâǿibü’l-âŝâr, Bulak 1297, II, 240-241; Serkîs, MuǾcem, II, 1828; J. S. Trimingham, Islam in the Sudan, London 1949, s. 232; N. Grandin, “Les turuqs au Soudan dans le corne de l’Afrique et en Afrique orientale”, Les ordres mystiques dans l’Islam: Cheminements et situation actuelle (éd. A. Popovic - G. Veinstein), Paris 1986, s. 177-178; a.mlf., “Sayyid Muhammad ‘Uthman al-Mīrganī (1793-1853)”, Les voies de l’Islam en Afrique orientale (éd. François Constantin), Paris 1987, s. 35-58; O. Depont - X. Coppolani, Les confréries religieuses musulmanes, Paris 1987, s. 542; Ali Salih Karrar, The Sufi Brotherhoods in the Sudan, London 1992, s. 44, 56, 69, 75; J. O. Hunwick - R. S. O’Fahey, Arabic Literature of Africa I: The Writings of Eastern Sudanic Africa, Leiden 1994, s. 180-185; “Mīrҗћaniyya”, EI² (Fr.), VII, 125-126.

Ahmet Kavas