MEVSILÎ, Ömer b. Bedr
(عمر بن محمد الموصلي)
Ebû Hafs Ziyâüddîn Ömer b. Bedr b. Saîd el-Mevsılî (ö. 622/1225)
Muhaddis ve Hanefî fakihi.
Cemâziyelevvel 557’de (Mayıs 1162) Musul’da doğdu. İbn Râfi‘, lakabının Safiyyüddin olduğunu söylemektedir. Kürdî, Verrânî, Hanefî nisbeleriyle de anılmıştır. Tahsilini Bağdat’ta sürdüren Mevsılî kıraat âlimi Muhammed b. Mübârek el-Halâvî, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî gibi âlimlerden yararlandı. Halep, Dımaşk, Kudüs gibi ilim merkezlerinde hadis rivayet etti ve hayatının sonuna kadar âlimlerden faydalanmayı sürdürdü. Kendisinden İbnü’l-Adîm ile kızı Şühde, Reşîd el-Attâr ve Ebü’l-Mehâsin Yûsuf b. Ahmed el-Yağmurî ve başkaları rivayette bulundular. Mevsılî 28 Ramazan 622’de (3 Ekim 1225) Dımaşk’ta Nûriyye Bîmâristanı’nda vefat etti. Ölüm tarihinin 8 Şevval 622 (13 Ekim 1225) olduğu da rivayet edilmektedir.
Eserleri. 1. el-CemǾ beyne’ś-Śaĥîĥayn maǾa ĥaźfi’s-senedi ve’l-mükerrer mine’l-beyn. Mevsılî, halkın hadislere yeteri kadar ilgi göstermemesi üzerine kaleme aldığını söylediği bu eserde Buhârî ile Müslim’in el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’lerinde bulunan 2874 rivayeti bir araya getirmiş, yalnız sahâbî râvilerini kaydetmiş, aynı konuda muhtelif sahâbîler tarafından rivayet edilen hadislerin sadece birini almış, uzun rivayetlerde Hz. Peygamber’e ait olmayan ifadeleri ihtisar etmiş ve
hadisleri konularına göre alfabetik olarak sıralamıştır. Eseri neşreden Sâlih Ahmed eş-Şâmî (I-II, Beyrut 1416/1995), sadece Śaĥîĥ-i Buħârî’de bulunan hadislerin baş tarafına “hı” (خ), sadece Śaĥîĥ-i Müslim’deki hadislerin baş tarafına “mim” (م), her ikisinde de bulunan hadislerin başına hı ve mim harflerini koymuş, rivayetlerin sonunda her iki eserin Muhammed Fuâd Abdülbâkī tarafından yapılan neşirlerini esas alarak hadislerin numaralarını göstermiştir. 2. el-Muġnî Ǿani’l-ĥıfži ve’l-kitâb bi-ķavlihim lem yaśıĥĥa (lâ yaśıĥĥu) şeyǿün fî hâźe’l-bâb (Kahire 1343). Eserde hadislerin metin ve senedleri zikredilmeden hangi konularda sahih hadislerin bulunmadığı veya hangi konularda Hz. Peygamber’den rivayet gelmediği belirtilmektedir. Müellifin, öğrencilere ve hadisle ilgilenme fırsatı bulamayan meslek sahiplerine kısaca bilgi vermek ve onları hadise yönlendirmek için seçtiği bu metot pek geniş bir hadis kültürüne sahip olmayı gerektirdiğinden kendisi birçok âlim tarafından bu konularda acele ve isabetsiz hüküm vermekle suçlanmış, İbn Hacer el-Askalânî de sadece İbnü’l-Cevzî’nin Kitâbü’l-MevżûǾât’ından faydalandığını ve ona bir şey katmadığını söylemiştir (el-Ķavlü’l-müsedded, s. 21). Zeynüddin el-Irâkī ve Şemseddin es-Sehâvî’nin de tezatlar taşıdığını söyleyerek eleştirdikleri eseri Hüsâmeddin el-Kudsî İntiķādü’l-Muġnî ve beyânü en lâ ġanâǿe Ǿani’l-ĥıfži ve’l-kitâb adlı çalışmasıyla (Dımaşk 1343) tenkit etmiştir. Mevsılî’nin el-Muġnî’de verdiği bilgilerin üçte birinin yanlış olduğunu söyleyen Ebû İshak Muhammed b. Şerîf el-Huveynî el-Eserî ise önce bu kitabın muhtevasına yönelik tenkitlerini 101 konuda toplayarak Cünnetü’l-mürtâb bi-naķdi’l-Muġnî Ǿani’l-ĥıfži ve’l-kitâb isimli eserini kaleme almış (Beyrut 1407/1987), daha sonra da bunu Faślü’l-ħiŧâb adıyla (Beyrut 1405/1985) ihtisar ederek ilk kitabındaki eleştirilerini yirmi sekiz konuda özetlemiştir. Faślü’l-ħiŧâb’ın dış ve iç kapağında eserin İbn Kudâme’ye nisbet edilmesi bir baskı hatasıdır (Cünnetü’l-mürtâb, s. 9). 3. el-Vuķūf Ǿale’l-mevķūf. Müellif bu kitapta 151 mevkuf rivayetin sıhhat derecesini tesbite çalışmıştır. Ümmü Abdullah bint Mahrûs el-Aselî, hadislerin tahkikinde yer yer notlar düşen hocası Ebû Abdullah Mahmûd b. Muhammed el-Haddâd’ın yönetiminde eseri neşre hazırlayıp yayımlamış (Riyad 1407), Murtazâ ez-Zeyn Ahmed de üzerinde yüksek lisans tezi yapmıştır (1987, el-Câmiatü’l-İslâmiyye [Medine]). Müellifin diğer eserleri arasında el-ǾAķīdetü’ś-śaĥîĥa fi’l-mevżûǾâti’ś-śarîĥa (Keşfü’ž-žunûn, II, 1158), İstinbâŧu’l-maǾîn mine (fi)’l-Ǿileli ve’t-târîħ li’bni MaǾîn, İħtiyâru aħyâri’l-aħbâr, el-İntiśâr ve’t-tercîĥ li-meźhebi’ś-śaĥîĥ (meźhebi Ebî Ĥanîfe), el-ǾAśabiyyetü’l-meźhebiyyetü’l-maķīte adlı çalışmaları bulunmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Ömer b. Bedr el-Mevsılî, el-CemǾ beyne’ś-Śaĥîĥayn (nşr. Sâlih Ahmed eş-Şâmî), Beyrut 1416/1995, neşredenin girişi, s. 7-9; a.mlf., el-Vuķūf Ǿale’l-mevķūf (nşr. Ümmü Abdullah bint Mahrûs el-Aselî), Riyad 1407, neşredenin girişi, s. 6-7; Münzirî, et-Tekmile, III, 162; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXII, 287-288; Takıyyüddin el-Fâsî, Târîħu Ǿulemâǿi Baġdâd (nşr. Abbas el-Azzâvî), Beyrut 1420/2000, s. 127-128; İbn Hacer el-Askalânî, el-Ķavlü’l-müsedded, Haydarâbâd-Dekken 1319, s. 21; İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim fî men śannefe mine’l-Ĥanefiyye (nşr. İbrâhim Sâlih), Beyrut 1412/1992, s. 160-161; Keşfü’ž-žunûn, II, 1158; Leknevî, er-RefǾ ve’t-tekmîl, s. 328; Ebû İshak el-Huveynî, Cünnetü’l-mürtâb bi-naķdi’l-Muġnî Ǿani’l-ĥıfž ve’l-kitâb, Beyrut 1407/1987, tür.yer.; Brockelmann, GAL, I, 358; Suppl., I, 610; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), V, 42-43; Cezzâr, Medâħilü’l-müǿellifîn, III, 1677-1678; M. Yaşar Kandemir, Mevzû Hadisler, İstanbul 1997, s. 146-148.
M. Yaşar Kandemir