MEVSILÎ, Abdullah b. Mahmûd
(عبد الله بن محمود الموصلي)
Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullāh b. Mahmûd b. Mevdûd el-Mevsılî (ö. 683/1284)
Hanefî fakihi.
29 Şevval 599 (11 Temmuz 1203) tarihinde Musul’da (Mevsıl) dünyaya geldi. Dedelerinden biri için zikredilen Beldecî / Büldecî (?) nisbesi bir icâzetnâmede Belûcî şeklinde geçmektedir ki (Abdullah Efendi el-İsfahânî, III, 248) bu Belûcistan asıllı olabileceği ihtimalini akla getirmektedir. Temel eğitimini babasından aldı. Musul nakibi Kemâleddin Haydar b. Muhammed b. Zeyd el-Hüseynî’den okudu. Musul, Dımaşk ve Bağdat’ta hadis dinleyip çeşitli dersler aldığı âlimler arasında Mahmûd b. Ahmed el-Hasîrî, Şehâbeddin es-Sühreverdî, Abdürrahîm b. Abdülkerîm es-Sem‘ânî, İbnü’l-Ahdar, İbn Sükeyne, İzzeddin İbnü’l-Esîr, Ruhâvî ve İbnü’l-Hâcib gibi önemli şahsiyetler bulunmaktadır. Bir müddet Kûfe kadılığında bulunan Mevsılî azlinden sonra Bağdat’a yerleşerek ölünceye kadar Meşhed-i Ebû Hanîfe’de tedrîs, telif ve fetva işleriyle meşgul oldu. Fıkıh ve usul sahasında devrin otoriteleri arasında yer alan âlim, mezhepte kuvvetli görüşleri zayıflarından ayırt edebilecek derecede ilmî yeterliliğe sahip fakihlerden (ashâbü’t-temyîz) sayılmıştır. Talebeleri arasında çeşitli mezheplerden Abdülmü’min b. Halef ed-Dimyâtî ve İbnü’l-Fuvatî gibi âlimler bulunmaktadır. Babası Mahmûd, kardeşleri Abdüddâim, Abdülkerîm ve Abdülazîz de birer ilim adamıydı. Dindar, hayır ve verâ sahibi, melik ve âyâna karşı azametli, fukara ve talebeye karşı mütevazi davranırdı. 19 Muharrem 683 (7 Nisan 1284) tarihinde Bağdat’ta vefat etti.
Eserleri. 1. el-Muħtâr li’l-fetvâ (I-V, el-İħtiyâr ile birlikte, nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, Kahire 1369/1950; nşr. komisyon, Halep 1966-1967). Ebû Hanîfe’nin fıkhını derlemesi yönündeki istek üzerine gençlik yıllarında mübtedîler için hazırladığı bu eser Hanefî mezhebinin “mütûn-i erbaa” olarak bilinen dört temel metninden biridir. Ebû Yûsuf, İmam Muhammed ve İmam Şâfiî’nin muhalefetlerinin rumuzlarla gösterildiği kitap Ebû Hanîfe’nin görüşleri esas alınarak kaleme alınmıştır. Eseri Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ali ed-Dımaşkī önce kısaltmış (et-Taĥrîr), ardından şerhetmiş, Ebû İshak Cemâleddin İbrâhim b. Ahmed el-Mevsılî Tevcîhü’l-Muħtâr adıyla hazırladığı şerhi sonuncusu 652 (1254) yılında olmak üzere müellife defalarca okumuştur. Kitap üzerinde Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi (el-Îŝâr li-ĥalli’l-Muħtâr), Zeylaî, Ömer b. İshak el-Gaznevî, İbn Emîru Hâc, İbn Kutluboğa, Hattâb b. Ebü’l-Kāsım el-Karahisârî, Muhammed b. İbrâhim b. Ahmed el-İmâm (Feyżu’l-Ġaffâr) gibi âlimlerin de şerhleri vardır. Ebû Muhammed Zeynüddin Abdurrahman b. Ebû Bekir el-Aynî eserin ferâiz bahsini şerhetmiştir. Kitap ayrıca Ebû Abdullah Tâceddin Abdullah b. Ali el-Buhârî tarafından manzum hale getirilmiştir. 2. el-İħtiyâr li-taǾlîli’l-Muħtâr (I-III, Kahire 1355; iki ciltte beş cilt, nşr. Mahmûd Ebû Dakīka, Kahire 1370/1951, 1395/1975; iki ciltte beş cilt, Beyrut 1419/1998, nşr. Ali Abdülhamîd Ebü’l-Hayr ve Muhammed Vehbî Süleyman). el-Muħtâr’ın yine Mevsılî tarafından hazırlanmış şerhi olup Hanefî fıkhının orta hacimdeki muteber kaynakları arasında yer alır. Müellifin ifadesine göre el-Muħtâr ders kitabı olarak benimsenip talebe tarafından ezberlenmeye başlanınca hükümlerin illetlerini ve delillerini aktaran, diğer mezheplerin görüşlerini kısaca açıklayan, umûmü’l-belvâ haline gelmiş bazı güncel meselelere dair fetvalara yer veren, ihtilâflı konularda esas alınan ictihadlara işaret eden bir şerh yazması yönündeki talep üzerine bu şerhi hazırlamıştır (el-İħtiyâr, I, 6). İçindeki hadisler İbn Kutluboğa tarafından et-TaǾrîf ve’l-iħbâr bi-taħrîci eĥâdîŝi’l-İħtiyâr adıyla tahrîc edilmiştir (tıpkıbasım, nşr. M. Sadi Çöğenli, Erzurum 1988; I-III, nşr. Abdullah Muhammed ed-Dervîş, Dımaşk 1417/1997). el-İħtiyâr’ı Celal Yeniçeri Türkçe’ye çevirmiştir (el-İhtiyar: İmam-ı A’zamın İçtihat ve Görüşleri, İstanbul 1993). 3. Kitâbü’l-Müştemil Ǿalâ mesâǿili’l-Muħtaśar (el-Fevâǿidü’l-müştemile Ǿalâ mesâǿili’l-Muħtaśar ve’t-tekmile). Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı (Yenicami, nr. 534) bir nüshası vardır (bu üç eserin yazmaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 476; Suppl., I, 657). 4. Şerĥu’l-CâmiǾi’l-kebîr li’ş-Şeybânî.
BİBLİYOGRAFYA:
Abdullah b. Mahmûd el-Mevsılî, el-İħtiyâr li-taǾlîli’l-Muħtâr (nşr. Ali Abdülhamîd Ebü’l-Hayr - M. Vehbî Süleyman), Beyrut 1419/1998, I, 6; Kureşî, el-Cevâhirü’l-muđıyye, II, 349-350; İbn Habîb el-Halebî, Teźkiretü’n-nebîh fî eyyâmi’l-Manśûr ve benîh (nşr. Muhammed Muhammed Emîn), Kahire 1976, I, 90; İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’ś-śâfî, VII, 122-124; İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim fî men śannefe mine’l-Ĥanefiyye (nşr. İbrâhim Sâlih), Beyrut 1412/1992, s. 114; Taşköprizâde, Miftâĥu’s-saǾâde, II, 281; Temîmî, eŧ-Ŧabaķātü’s-seniyye, IV, 239; Keşfü’ž-žunûn, I, 570; II, 1622-1623; Abdullah Efendi el-İsfahânî, Riyâżü’l-Ǿulemâǿ ve ĥiyâżü’l-fużalâǿ (nşr. Ahmed el-Hüseynî), Kum 1401, III, 247-248; Leknevî, el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 106-107; Ahlwardt, Verzeichnis, I, 281; IV, 118-119; VII, 563; Brockelmann, GAL, I, 476; Suppl., I, 657; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 69; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, V, 191-192; MevsûǾatü ŧabaķāti’l-fuķahâǿ (nşr. Ca‘fer es-Sübhânî v.dğr.), Kum 1419, VII, 145-146.
Davut Yaylalı