MERVEZÎ, Ebû Tâlib

(أبو طالب المروزي)

Ebû Tâlib Azîzüddîn İsmâîl b. Hüseyn b. Muhammed el-Mervezî el-Alevî el-Hüseynî (ö. 614/1217’den sonra)

Ensâb âlimi, edip ve fakih.

Hz. Hüseyin’in soyundandır. Hakkında en geniş bilgiyi 614 (1217) yılında Merv’de kendisiyle görüşen çağdaşı Yâkūt el-Hamevî vermekte, daha sonraki kaynaklar da bu bilgileri tekrarlamaktadır. Yâkūt’un kaydettiğine göre atalarından İmam Ca‘fer es-Sâdık’ın oğlu Muhammed ed-Dîbâc’ın torunu Hüseyin b. Ali Bağdat’tan Kum’a göç etmiş, Mervezî’nin üçüncü dedesi Ebû Ali Ahmed b. Muhammed buradan ayrılarak Merv’e yerleşmişti. Mervezî, kendi ifadesine göre 22 Cemâziyelâhir 572’de (26 Aralık 1176) Merv’de doğdu. İlk öğrenimine burada başladı ve Kadı Müntehabüddin Muhammed b. Süleyman el-Fakīhî’den ders aldı. Çıktığı hac yolculuğu sırasında 592’de (1196) Bağdat’a ulaşınca yolculuğa devam etmeyip bir süre bu şehirde öğrenimini sürdürdü. Bu arada uğradığı Hârizm, Herat, Nîşâbur, Cürcân, Rey, Yezd, Şîraz, Râmhürmüz, Tüster ve Hemedan gibi yerlerdeki ulemâdan faydalandı. Başta ensâb olmak üzere Arap dili ve edebiyatı, hadis, usul, fıkıh ve nücûm konularında tanındı. Hocaları arasında Fahreddin er-Râzî, Mutarrizî, Muhammed b. Sa‘d ed-Dîbâcî, Fahreddin Muhammed b. Muhammed el-Mâherevî, İsmâil b. Muhammed el-Kâşânî, Abdürrahîm b. Abdülkerîm es-Sem‘ânî, Muhammed b. Mes‘ûd el-Mes‘ûdî, Abdullah b. Ömer es-Saffâr anılabilir.

Mervezî’nin Merv’e ne zaman döndüğü bilinmemekle birlikte 598’de (1202) Şîraz’da (el-Faħrî, s. 105, 140), 603’te (1207) Hârizm’de olduğu (a.g.e., s. 134) ve hocası Râzî’nin vefat tarihi olan 606’dan (1210) önce Merv’e geldiği anlaşılmaktadır. Fahreddin er-Râzî Merv’e geldiğinde onun önde gelen öğrencileri arasında yer alan Mervezî hocasının isteği üzerine el-Faħrî adlı eserini kaleme aldı. Hocası kitabı çok beğendi, kendisinin bu konuda onun talebesi olduğunu belirtti. Mervezî Merv’de kadılık yaptı ve ders verdi. Vefat tarihi kesin olarak bilinmemekte, Yâkūt el-Hamevî’nin ondan rahmetle söz etmesinden (MuǾcemü’l-üdebâǿ, VI, 148) kendisiyle görüştüğü 614 (1217) yılı ile vefat ettiği 626 (1229) yılı arasındaki bir tarihte öldüğü anlaşılmaktadır. Mervezî’nin mezhebi hakkında bilgi bulunmamakla birlikte Takıyyüddin et-Temîmî, muhtemelen fıkıh öğrendiği hocalarından Mâherevî’nin Hanefî olmasından dolayı onu da Hanefî âlimlerinin biyografisine dair eserine almıştır. O dönemde daha çok Türk asıllı hanedanların elinde kalan Merv’de kadılık yapması da bu ihtimali güçlendirmektedir.

Eserleri. Mervezî’nin günümüze ulaşan el-Faħrî fî ensâbi’ŧ-Ŧâlibiyyîn adlı eserinden başka aynı konuda çeşitli eserler yazdığı bilinmektedir. Hz. Peygamber’le ve kendi zamanına kadar gelen soyu ile ilgili bu muhtasar eser, önsözde de belirtildiği gibi müellifin hocası Fahreddin er-Râzî’nin bu konuda kendisinden bir kitap yazmasını istemesi üzerine kaleme alınıp ona sunulmuştur. Râzî’nin lakabına nisbetle müellifin el-Faħrî adını verdiği kitap Mehdî er-Recâî tarafından neşredilmiştir (Kum 1409). Mervezî’nin diğer eserleri de şunlardır: el-Faħrî’de atıflarda bulunduğu, altmış cilt kadar olduğu kaydedilen Ĥažîretü’l-ķuds ve bunun yirmi ciltlik muhtasarı Büstânü’ş-şeref, Ġunyetü’ŧ-ŧâlib fî nesebi âli Ebî Ŧâlib, el-Mûcez fi’n-neseb, Zübdetü’ŧ-Ŧâlibiyye, Ħulâśatü’l-İtreti’n-nebeviyye fî enśâbi’l-Mûseviyye, el-MaǾârif ve’l-elķāb, Nesebü sâdeti’l-Merâvize, el-Müŝelleŝ fi’n-neseb. Mervezî ayrıca ensâba dair çeşitli eserleri şecereli hale (müşeccer) getirmiştir (Yâkūt, VI, 145-146).

BİBLİYOGRAFYA:

Ebû Tâlib el-Mervezî, el-Faħrî fî ensâbi’ŧ-Ŧâlibiyyîn (nşr. Mehdî er-Recâî), Kum 1409, s. 105, 134, 140, ayrıca bk. tür.yer.; Fahreddin er-Râzî, eş-Şeceretü’l-mübâreke fî ensâbi’ŧ-Ŧâlibiyye (nşr. Mehdî er-Recâî), Kum 1409, s. 106; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, VI, 142-150; İbnü’l-Fuvatî, Telħîśu MecmaǾi’l-âdâb (nşr. Mustafa Cevâd), Dımaşk 1962, IV/1, s. 406-407; Safedî, el-Vâfî, IX, 108-110; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 446; Temîmî, eŧ-Ŧabaķātü’s-seniyye, II, 183-184; AǾyânü’ş-ŞîǾa, III, 319-320; Âgā Büzürg-i Tahrânî, eź-ŹerîǾa ilâ teśânîfi’ş-ŞîǾa, Beyrut 1403/1983, XVI, 125; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), I, 312; Âyetullah es-Seyyid Şihâbüddin el-Mar‘aşî, eđ-Đavǿü’l-bedrî fî ĥayâti śâĥibi’l-Faħrî (Ebû Tâlib el-Mervezî, el-Faħrî fî ensâbi’ŧ-Ŧâlibiyyîn içinde), s. 5-22; Mehdî Selmâsî, “Ebû Ŧâlib Mervezî”, DMBİ, V, 629-630.

Ahmet Özel