MERSAFÎ
(المرصفي)
Hüseyn b. Ahmed b. Hüseyn el-Mersafî (ö. 1307/1890)
Mısırlı Arap dili ve edebiyatı âlimi.
1230’da (1815) Mısır’ın Kalyûbiye vilâyetinde (muhafaza) Benhâ yakınındaki Mersafâ’da doğdu. Üç yaşında görme duyusunu kaybetti. Kur’an’ı ezberledikten sonra Ezher’e girdi. 1256-1261 (1840-1845) yıllarında öğrenimini tamamlayarak Ezher’de ders vermeye başladı. Bu arada Arap dili ve edebiyatı konusunda uzmanlaştı. Kendisini geliştirmeye önem veren Mersafî körler okuluna gidip kabartma yazı tekniğini belledikten sonra Fransızca öğrendi. 1288 Saferinde (Mayıs 1871) Maarif Vekili Ali Paşa Mübârek tarafından öğretmen yetiştirmek üzere açılan Kahire Dârülulûmu’na Arap edebiyatı öğretmenliğine tayin edildi ve bu okulun kuruluş aşamasında önemli hizmetler ifa etti. Aynı zamanda körler okulunda Arap edebiyatı dersleri vermeye başladı. 1298’de (1881) Ali Paşa Mübârek başkanlığında Mısırlı ve yabancı üyelerden oluşan Yüksek Öğretim Komisyonu’na üye seçildi. Mısır’ın içinde bulunduğu kriz ortamı bütün çağdaşları gibi Mersafî’nin de siyasî konularla ilgilenmesini gerektirdi. 1299’da (1882) Hidiv Tevfik Paşa’nın, İngilizler’le iş birliği yaptığı gerekçesiyle bir grup Ezher ulemâsı tarafından Mısır’ı yönetemeyeceğine dair hazırlanan bir fetvayı Mersafî de imzaladı. 1305’te (1888) dârülulûmdaki görevinden ayrılan Mersafî 4 Cemâziyelâhir 1307’de (26 Ocak 1890) Kahire’de vefat etti.
Mısır’ın en hareketli bir döneminde yaşayan Mersafî edebiyatı hayatının merkezine yerleştirmiştir. Ona göre edebiyat sadece dille yapılan bir faaliyet olmayıp güzel ahlâk ve terbiyeyi de beraberinde getirir, böylece çeşitli toplumsal problemlere çözüm bulma imkânı sağlar. Mersafî’den etkilenenler arasında dönemin önde gelen birçok siyasetçi ve edebiyatçısı bulunmaktadır. Mahmud Sâmi Paşa el-Bârûdî, Muhammed Hifnî Nâsif, Ahmed Miftâh, Ahmed el-İskenderî, Ahmed Şevkī, Muhammed Diyâb, Muhammed Sâlih, Mustafa Tammûm, Mahmûd Ömer, Sultan Muhammed, Ahmed Hamlâvî ve Abdullah Fikrî bunlardan bazılarıdır.
Eserleri. 1. el-Vesîletü’l-edebiyye ile’l-Ǿulûmi’l-ǾArabiyye (I-II, Kahire 1289-1292). Kahire Dârülulûmu’nda verdiği derslerle ilgili notlardan oluşan eser önce Ravżatü’l-medârisi’l-Mıśriyye dergisinde yayımlanmış, kitabın tahkikli neşri Abdülazîz ed-Desûkī tarafından gerçekleştirilmiştir (Kahire 1982, 1991). I. ciltte dil ve edebiyatla bunların kapsamına giren ilimlerin tanımları, akıl-mâkul ilişkisi ve çeşitleriyle Arap ilimlerinin doğuşunu hazırlayan sebeplerin açıklandığı giriş kısmından sonra fıkhü’l-luga, nahiv ve sarf konuları işlenir. II. ciltte belâgat, aruz ve kafiye ilimleri geniş bir şekilde ele alınır. İşlenen konular, Hz. Peygamber devrinden başlayarak Emevîler ve Abbâsîler dönemini de içine alacak şekilde arkadaşı Abdullah Fikrî’ye kadar geniş bir alanı kapsayan nesir örnekleri, eski şairlerden itibaren Mahmud Sâmi Paşa el-Bârûdî’ye kadar birçok şairin şiirlerinden seçilmiş zengin misallerle açıklanmıştır. Mahmûd Sa‘d, Mersafî’nin bu eserinde yer alan dinî düşüncelerini inceleyen bir eser kaleme almıştır (bk. bibl.). 2. Risâletü’l-kelimi’ŝ-ŝemân li’t-terbiyeti’ś-śaĥîĥa ve ĥaķīķati’l-elfâži’l-Ǿâmme ed-dâǿire Ǿalâ elsüni’ş-şübbân (Kahire 1298). Mersafî bu eserinde, yaşadığı dönemde siyasî alanda sıkça kullanılan ve yeni anlamlar yüklenmeye başlanan ümmet, vatan, hükümet, adalet, zulüm, siyaset, hürriyet ve terbiye kavramlarıyla bunlara bağlı olarak ortaya çıkan düşünceleri ele alır; rastgele kullanılmasından endişe duyduğu bu kavramları kendi döneminde verilmeye çalışılan mânalardan ziyade Kur’an’dan, ashaptan ve İslâm tarihinden örnekler getirerek açıklar. 3. er-Risâle fi’ś-śarf. Ahmed Mâhir el-Bakarî tarafından Risâletân fî Ǿilmi’ś-śarf li’s-Sinbâtî ve’l-Merśafî adlı eserin içinde neşredilmiştir (İskenderiye 1409/1988). Basılmamış eserleri arasında Delîlü’l-müsterşid fî fenni’l-inşâǿ (üç cilt) ve Zehretü’r-Resâǿil bulunmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Mersafî, el-Vesîletü’l-edebiyye ile’l-Ǿulûmi’l-ǾArabiyye (nşr. Abdülazîz ed-Desûkī), Kahire 1982, neşredenin girişi, I, 7-26; Serkīs, MuǾcem, II, 1835-1836; M. Reşîd Rızâ, Târîħu’l-üstâźi’l-İmâm eş-Şeyħ Muĥammed ǾAbduh, Kahire
1350/1931, I, 137, 141-142; M. Abdülganî Hasan, AǾlâm mine’ş-şarķ ve’l-ġarb, Kahire 1949, s. 67-81; a.mlf., “eş-Şeyħ Ĥüseyin el-Merśafî”, el-Kitâb, VII/2, Kahire 1949, s. 253-260; Muhammed Abdülcevâd, eş-Şeyħ el-Ĥüseyin b. Aĥmed el-Merśafî el-üstâźü’l-evvel li’l-Ǿulûmi’l-edebiyye bi-Dâri’l-Ǿulûm, Kahire 1952, tür.yer.; Muhammed Mendûr, en-Naķd ve’n-nuķķādü’l-muǾâśırûn, Kahire 1964, s. 7-24; Yûsuf Es‘ad Dâgır, Meśâdirü’d-dirâsâti’l-edebiyye, Beyrut 1972, III/2, s. 1188-1190; Tâhâ Hüseyin, Min Târîħi’l-edebi’l-ǾArabî, Beyrut 1980, III, 365 vd.; G. Delanoue, Moralistes et politiques musulmans dans l’Egypte du XIXe siècle (1798-1882), Caire 1982, II, 357-379; a.mlf., “L’épître des huit mots du cheikh Husayn al-Marsafī”, AIsl., V (1963), s. 1-29; a.mlf., “al-Marśafī”, EI² (İng.), VI, 602; Mahmûd Sa‘d, el-Fikrü’d-dînî Ǿinde’l-Merśafî, İskenderiye 1991, tür.yer.
Phılıp Charles Sadgrove