MERRÂKÜŞÎ, Hasan b. Ali
(الحسن بن علي المرّاكشي)
Ebû Alî el-Hasen b. Alî b. Ömer el-Merrâküşî (ö. 680/1281’den sonra)
Astronomi âlimi.
Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Adı Ebü’l-Hasan Ali b. Hasan şeklinde de kaydedilir. Nisbesinden Merakeş’te doğduğu veya yetiştiği anlaşılmaktadır. Kahire’de bulunduğu ve burada astronomiye dair çalışmalar yaptığı bilinir. CâmiǾu’l-mebâdiǿ ve’l-ġāyât fî Ǿilmi’l-mîķāt adlı eserinde yer alan 680 (1281) yılına ait güneş ve yıldızlarla ilgili tablolar onun bu tarihte hayatta olduğunu göstermektedir. Bu sebeple bazı modern kaynakların ölüm tarihi olarak verdiği 660 (1262) yılı (meselâ bk. Brockelmann, GAL, I, 625) doğru değildir.
Matematik, coğrafya, tıp ve astronomiyle uğraşan Merrâküşî astronomi alanındaki üstün başarılarıyla tanınmıştır. CâmiǾu’l-mebâdiǿ incelendiğinde onun kendinden önceki ilmî birikime hakkıyla vâkıf olduğu anlaşılmakta ve Batlamyus, Hârizmî, Fergānî, Bettânî, Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî, Bîrûnî, Zerkālî, Câbir b. Eflah gibi bilginlerin matematik ve astronomiye dair çalışmalarından yararlandığı ve onlardan çeşitli nakillerde bulunduğu görülmektedir. Merrâküşî’yi asıl başarılı kılan husus, astronomiye dair problemlerin çözümünde kullandığı ve geliştirdiği yöntemler, bu sahayla ilgili kendi gözlemleri ve hesaplama sonuçları ile çeşitli gözlem aletlerinin düzenlenmesine ve kullanımına dair verdiği önemli bilgilerdir. Onun özellikle gözlem aletlerinin tarihi konusunda en değerli kaynak olma vasfını taşıyan CâmiǾu’l-mebâdiǿ adlı eseri için Kâtib Çelebi “bu sahada yazılanların en büyüğü” ifadesini kullanmıştır (Keşfü’ž-žunûn, I, 572). Kitap hisâbiyyât, gözlem aletleri, bunların kullanımı ve astronomiyle ilgili ortaya atılmış çeşitli meselelere verilen cevaplar olmak üzere dört bölümden (fen) meydana gelmiştir. Bu alanda çalışma yapacak öğrencilerin de göz önünde bulundurularak hazırlandığı anlaşılan eserin girişinde müellif telif amacını yaygınlaşmış birtakım yanlış görüşlerin ıslahı, uzun bir şekilde ele alınan konuların ihtisarı, eksik kalan kısımların tamamlanması ve bunların yanında kendisinin ulaştığı sonuçların ortaya konulması şeklinde ifade etmektedir.
Resûlîler döneminin Yemen’i, Memlükler devrinin Mısır ve Suriye’si ile Osmanlı dünyasındaki İslâm astronomisinde çok etkili olan CâmiǾu’l-mebâdiǿnin günümüze ulaşmış pek çok nüshası vardır; bunlardan Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndeki nüsha (III. Ahmed, nr. 3343) Fuat Sezgin tarafından tıpkıbasımı yapılarak neşredilmiştir (I-II, Frankfurt 1984). XIX. yüzyılın başında şarkiyatçıların ilgisini çeken kitabı Jean-Jacques Sédillot Fransızca’ya çevirmeye başlamış, fakat ömrü çalışmasını bitirmeye yetmemiştir. Ardından oğlu Louis-Amelie Sédillot tercümeyi tamamlayarak Traité des instruments astronomiques des arabes adıyla iki cilt halinde yayımlamış (Paris 1834-1835; tıpkıbasım Fuat Sezgin, Frankfurt 1984), ayrıca eser üzerine Mémoire sur les instruments astronomiques des arabes başlığını taşıyan bir de geniş çalışma gerçekleştirmiştir (Paris 1844; tıpkıbasım Fuat Sezgin, Islamic Mathematics and Astronomy serisi içinde, c. XLII, Frankfurt 1998).
Merrâküşî’nin günümüze ulaşan diğer bir eserinin de Union State National Library of Medicine’de (Bethesda/Maryland) kayıtlı bulunan (HMD Collection, A 85, vr. 52b-72b) ǾAlâmâtü’s-saǾâde fi’l-aġźiyeti’l-muǾtâde adlı çalışma olduğu anlaşılmaktadır. Başka bir nüshası bilinmeyen kitapta yazarın adı Ebü’l-Hasen Ali b. Hasan el-Merrâküşî şeklinde kaydedilmiştir (vr. 52b, str. 3). Manzum tarzda kaleme alınmış olan eser diyet ve yiyeceklerin sağlıkla ilişkisi konusundadır.
Fuat Sezgin, CâmiǾu’l-mebâdiǿ neşrinin girişinde Merrâküşî’nin eserlerine, yazma nüshaları bugüne ulaşan el-Muħtaśar fî keyfiyyeti’l-Ǿamel bi’l-vechi’l-ceybî min vecheyi rubǾi’d-düstûr (Ankara İsmail Saib Ktp., nr. 5111), Risâle fi’l-Ǿamel bi’ś-śafîĥati’z-Zerķāliyye (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 874, vr. 59-64) ve Risâle fî keyfiyyeti’l-Ǿamel bi’l-küre (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3643, vr. 113-135) adlı üç çalışma daha eklemekteyse de son ikisinin yazmaları incelenince bunların CâmiǾu’l-mebâdiǿden derlenen parçalar olduğu anlaşılmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Hasan b. Ali el-Merrâküşî, CâmiǾu’l-mebâdiǿ ve’l-ġāyât fî Ǿilmi’l-mîķāt, Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 838, vr. 1b; a.e. (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1405/1984, neşredenin girişi; Keşfü’ž-žunûn, I, 572; Suter, Die Mathematiker, s. 144-145; Brockelmann, GAL, I, 625; Suppl., I, 866; Sarton, Indroduction, II/2, s. 621-622; Sezgin, GAS, VI, 4, 268; M. Ullmann, Die Natur und Geheimwissenschaften im Islam, Leiden 1972, s. 308-309; Muhammed es-Süveysî, “Mebâdiǿü’l-Ĥasan b. ǾAlî el-Merrâküşî el-Ǿilmiyye ve’l-muķārane beyne netâǿicihî ve netâǿici’l-Bettânî”, Ebĥâsü’l-müǿtemeri’s-senevî et-tâsîǾ li-târîħi’l-Ǿulûm Ǿinde’l-ǾArab, Halep 1988, s. 49-58; a.mlf., “Min AǾlâmi’l-felek fi’l-Maġrib: İbnü’l-Bennâǿ ve’l-Ĥasan el-Merrâküşî”, Muĥâđaratü müǿtemeri’ś-śûfî ve İbni’n-Nefîs (nşr. Abdurrahîm Bedr), Dımaşk 1991, s. 243-258; a.mlf., “Taķdîm ve taĥlîl li-kitâbi CâmiǾi’l-mebâdiǿ ve’l-ġāyât”, MMMA (Küveyt), XXVI/1 (1982), s. 63-71; D. A. King, “al-Marrākuѕћī”, EI² (İng.), VI, 598.
Ömer Mahir Alper