MENDÛR
(مندور)
Muhammed Mendûr b. Abdilhamîd Mûsâ (1907-1965)
Mısırlı edebiyat eleştirmeni, gazeteci.
Mısır deltasındaki Kefr Mendûr kasabasında doğdu. İlk eğitimini Nakşibendî tarikatına mensup bir çiftçi olan babasından aldı. İlk öğrenimini Minyâ el-Kamh’ta, orta öğrenimini Tanta’da tamamladı. 1925’te Kahire Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne ve Tâhâ Hüseyin’in yönlendirmesiyle Edebiyat Fakültesi’nin Arap Dili ve Sosyoloji bölümlerine kaydoldu. Edebiyat hocaları Tâhâ Hüseyin ile şarkiyatçı Carlo A. Nallino ve Enno Littmann, onun edebiyat yanında özellikle Yunan ve Fransız kültürüne yönelmesinde etkili olmuştur. Mendûr 1929’da Arap edebiyatı ve 1930’da hukuk alanında lisans diploması aldı. Aynı yıl devlet bursu kazanarak Sorbonne’a girdi ve dokuz yıl Fransa’da kaldı. Burada ekonomi, hukuk, deneysel fonetik, Fransız ve Afrika edebiyatları gibi alanlarda birkaç diploma sahibi oldu. II. Dünya Savaşı öncesi Fransa’daki çalkantılı durum sebebiyle doktorasını tamamlayamadan Mısır’a döndü (1939). 1940-1941’de Kahire Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde İngilizce çeviri dersleri verdi. Yunanca, Fransızca ve İngilizce’den Arapça’ya tercümeler yaptı. 1942 yılında Tâhâ Hüseyin’in rektörlüğünü yaptığı İskenderiye Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne hoca olarak tayin edildi ve Ahmed Emîn’in yanında hazırladığı Teyyârâtü’n-naķdi’l-ǾArabî fi’l-ķarni’r-râbiǾ el-hicrî adlı teziyle 1943’te doktor unvanını aldı; bu çalışma en-Naķdü’l-menhecî Ǿinde’l-ǾArab adıyla basıldı (Kahire 1944).
Muhammed Mendûr, doktorasını vermesine rağmen üniversitede terfi ettirilmeyince 1944’te görevinden istifa ederek Vefd Partisi yanlısı el-Mıśrî gazetesinin yazı işleri müdürlüğünü üstlendi. Ancak üç ay sonra bu görevden uzaklaştırıldı. Akşam Tiyatro Enstitüsü’nde ders vermesinin yanı sıra 1945’te Vefd Partisi’nin yayım organı olan el-Vefdü’l-Mıśrî’nin yazı işleri müdürlüğüne getirildi. Bu gazete, 1946’da komünizm suçlamasıyla kapatılıncaya kadar Vefd Partisi içinde ilerici hareketin merkezi haline geldi. Mendûr sosyalizm yanlısı makaleler yazması, Vefd Partisi içinde liberal ilerici kanadın liderliğini yapması, millî politikalarla
çok yakından ilgilenmesi ve Sıdkī hükümetinin icraatını sert bir dille eleştirmesi yüzünden 1945-1946 yıllarında yirmi defa hapse girdi. Sıdkī kabinesinin düşmesinden sonra Vefd Partisi’nin yeni yayım organı olan Śavtü’l-ümme gazetesinin yazı işleri müdürlüğünü üstlenen Mendûr ayrıca avukatlık yaptı. 1950’de Vefd Partisi’nden milletvekili seçildi ve çeşitli parlamento komisyonlarında görev aldı. 1952 devriminin ardından bütün partiler kapatılınca Śavtü’l-ümme de yayım hayatına son verdi. Mendûr, kuruluşundan itibaren ders verdiği Akşam Tiyatro Enstitüsü’ndeki görevine devam etti ve 1959’da Dramatik Edebiyat Bölümü’nün başkanı oldu. 1962 yılında kendisine edebiyat alanında devlet teşvik ödülü verilen Mendûr 20 Mayıs 1965’te Kahire’de öldü.
Muhammed Mendûr, Tâhâ Hüseyin ekolünün en önemli eleştirmenlerinden olmakla birlikte hocasından farklı bir yöne kayarak edebî eleştiride sosyalist çevrenin sözcülerinden biri haline gelmiştir. Onun çok sayıdaki kitap ve makalesi genelde edebî eleştiriyi konu edinir. Mendûr romantiklerin, sembolistlerin ve sanatı sanat için kabul edenlerin kurallarını birleştiren eklektik bir edebiyat kuramı geliştirmiştir. Edebî eleştiri konusunda ortaya attığı görüşlerinde Sainte Beuve ve Jules Lemaitre’in yanı sıra daha çok, bazı eserlerini Arapça’ya çevirdiği Gustave Lanson ve Georges Duhamel’den etkilenmiştir. Genellikle Fransız kaynaklarından alınma olan temel görüşleri tutarlı bir edebiyat ve eleştiri anlayışı oluşturacak şekilde kendi içinde uyumludur. Mendûr, Fransa’dan dönüşünden kısa bir süre sonra Ahmed Emîn tarafından yeni kurulmuş olan eŝ-Ŝeķāfe dergisinde yazılarını yayımlamaya başlamış, ardından düzenli olarak bu yazılarını sürdürmüştür. Bu dönemdeki eleştiri yöntemini kendisi “metinleri yorumlamaya ve izlenim zevkine dayalı uygulamalı eleştiri” olarak tanımlar (Muhammed Mendûr, s. 5). Mendûr bu temayülünde Lanson’dan etkilenmiştir. Fransa’da öğrenim gören çağdaş Mısırlı edebiyat eleştirmenlerinin hayli etkisinde kaldığı, edebî eserin değerinin çağa, çevreye ve ırka göre değişebileceğini savunan Hippolitte Taine’in edebî eleştiri yöntemini sağlıklı bulmaz (a.g.e., s. 166). Mendûr, modern Arap edebiyatında edebî eleştiriyi fısıltılı şiir, şiirsel panteizm, maksatlı / hedefli edebiyat, objektif romantizm ve yöntemsel eleştiri gibi kavramlarla tanıştıran kimsedir. Şiirde serbest nazmın hararetli savunucularından biri olmuş, bu alanda Akkād ve serbest nazım karşıtlarıyla fikir çatışmasına girmiştir. Siyasal ve sosyalist girişimlerine rağmen hayatı boyunca ideolojik bir eleştirmen değil gerçek edebiyat eleştirmeni olarak kalmıştır.
Eserleri. Otuzun üstünde kitap ve yüzlerce makale yazan Mendûr’un basılmış eserlerinden bazıları şunlardır: Fi’l-Mîzâni’l-cedîd (Kahire 1944; Kahire, ts.; 1919-1942 yılları arasında eŝ-Ŝeķāfe ve er-Risâle dergilerinde yazdığı yazılardan meydana gelmiştir); en-Naķdü’l-menhecî Ǿinde’l-ǾArab (Kahire 1944; Ortaçağ Arap edebiyatında edebî eleştiri üzerine Arapça kaleme alınan en önemli kaynaklardan biridir; Fi’l-Edeb ve’n-naķd, Kahire 1949); ed-Dîmuķrâŧıyyetü’s-siyâsiyye (Kahire 1952); Mesraĥiyyâtü Şevķī (Kahire 1954); Muĥâđarât Ǿani’l-Mâzinî (Kahire 1954); Veliyyüddîn Yeken (Kahire 1956); eş-ŞiǾrü’l-Mıśrî baǾde Şevķī (Kahire, ts.); el-Edeb ve meźâhibüh (Kahire 1957, 2 bs.); Cevletün fi’l-Ǿâlemi’l-iştirâkî (Kahire 1957); Ķađâyâ cedîde fî edebine’l-ĥadîŝ (Beyrut 1958); Fennü’ş-şiǾr (Kahire, ts.); eŝ-Ŝeķāfetü ve echizetühâ (Kahire 1958); Mesraĥu Tevfîķ el-Ĥakîm (Kahire 1961); en-Naķd ve’n-nüķķādü’l-muǾâśırûn (Kahire 1964). Mendûr’un Duhamel, Lanson, Meillet ve Flaubert gibi edip ve düşünürlere ait Fransızca’dan yaptığı çevirileri de vardır (bunlar için bk. Muhammed Berâde, s. 279-280). Muhammed Berâde’nin Mendûr hakkında yaptığı doktora çalışması (Muĥammed Mendûr ve tanžîrü’n-naķdi’l-ǾArabî, 1973, Paris Üniversitesi) yayımlanmıştır (bk. bibl.).
BİBLİYOGRAFYA:
Muhammed Mendûr, Fi’l-Mîzâni’l-cedîd, Kahire 1944, s. 5, 166; Fuâd Devvâre, ǾAşerât üdebâǿ yeteĥaddeŝûn, Kahire 1965, s. 169-226; Henri Riyâd, Muĥammed Mendûr, râǿidü’l-edebi’l-iştirâķī, Beyrut 1967, tür.yer.; Yûsuf Es‘ad Dâgır, Meśâdirü’d-dirâsâti’l-edebiyye, Beyrut 1972, III, 1285-1289; D. Semah, Four Egyptian Literary Critics, Leiden 1974, s. 153-201; Muhammed Berâde, Muĥammed Mendûr ve tanžîrü’n-naķdi’l-ǾArabî, Beyrut 1979, tür.yer.; J. Brugmann, An Introduction to the History of Modern Arabic Literature in Egypt, Leiden 1984, s. 402-410; Mansour Ajami, “Mandūr”, EI² (İng.), VI, 408-409.
Rahmi Er