MEHMED MUHYİDDİN, Hocazâde
(1859-1949)
Bulgaristan Müslümanlarının seçimle göreve gelen ilk başmüftüsü.
Şumnu’da doğdu. Uzun yıllar Şumnu’da müftü ve Eskicami Medresesi’nde müderris olarak görev yapan Hacı Hüseyin Efendi’nin oğludur. Babası ulemâdan olduğu için Hocazâde diye tanınır. İlk öğrenimini Şumnu’da tamamladıktan sonra İstanbul’a giderek medrese tahsiline devam etti. İstanbul’dan icâzet alıp dönmesinin ardından babasının yerine Şumnu müftüsü oldu. Ayrıca Eskicami Medresesi’nde Müderris Ali Rızâ Efendi ile birlikte müderrislik yaptı.
Bulgaristan’ın Osmanlı Devleti’nden ayrılma sürecinin başlarında 2 Temmuz 1880 tarihinde Bulgaristan prensinin tâlimatıyla mevcut kadılıklar kaldırılarak görevleri müftülere bırakılmış, bu karar sonucunda müslümanların nüfusun çoğunluğunu teşkil ettiği bölgelerde il ve ilçe müftülükleri, ayrıca Sofya’da bir merkez müftülüğü (başmüftülük) ihdas edilmiştir. Hocazâde 1905 yılında merkez ve Sofya müftüsü olarak göreve başladı. Osmanlı Devleti ile Bulgar yetkilileri arasında 19 Nisan 1909’da İstanbul Protokolü imzalandı. Anlaşmaya Sofya’da bulunacak bir başmüftülük ve bölge müftülükleriyle ilgili bir madde
eklenerek çalışma şartları tesbit edildi. Bu maddeye göre, Bulgaristan’daki müftülerin faaliyetleri konusunda İstanbul’daki meşihat makamı ile Bulgaristan Mezhepler Bakanlığı arasında aracılık yapmakla yükümlü kılınan başmüftü sancak (il) müftüleri arasından beş yıllığına seçilecekti. Seçimle gelen başmüftü ile bölge müftüleri meşihat makamına bağlı sayılıyordu.
Mehmed Muhyiddin, 25 Nisan 1910’da yapılan sancak müftüleri seçiminin ardından 8 Aralık 1910’da başmüftü seçildi. Bu görevi sırasında Osmanlı resmî makamları ile ilişkilerini düzenli bir şekilde sürdürdü. 1915 yılında beş yıllık görev süresini doldurduktan sonra başmüftü yardımcılığı ve Dîvân-ı Âlî-i Şer‘î reisliği yaptı. 1934’te kurulan Dîn-i İslâm Müdâfileri Cem‘iyyet-i İttihâdiyyesi’nde önemli hizmetler gördü. Kendisinden sonra savaşın doğurduğu kargaşa dolayısıyla başmüftülük görevi tayinle belirlenen kimselerce yürütülmüştür. Cumhuriyet’in kurulmasından önce başmüftünün maaşının yaklaşık üçte ikisi Osmanlı Devleti bütçesinden karşılanmıştır.
Balkan Savaşı’nda esir düşen Türk askerleri için toplanan yardımların esirlere dağıtılmasında başmüftülüğün önemli katkıları oldu. Mehmed Muhyiddin’in ilmî ve idarî dirayeti, Türk askerlerine yaptığı yardım ve hizmetleri dolayısıyla meşihat makamınca kendisine Edirne pâyesi rütbesi verildi. Mehmed Muhyiddin, başmüftülük görevi sırasında Bulgaristan resmî makamları nezdinde kişiliğini ve makamın itibarını hep önde tutmuştur. Bu yıllarda Osmanlı Devleti’nin Sofya askerî ataşesi olan Mustafa Kemal’in bayram tebriği için kendisini makamında ziyaret ettiği bilinmektedir.
Medresetü’n-nüvvâb’ın kuruluşu sürecinde komisyon üyesi olarak önemli katkıları bulunan Mehmed Muhyiddin, siyasî tartışmaların içinde yer almamaya özen göstermiş, gerek ulemâ gerekse aydın kesimin temsilcileri onun otoritesini kabul etmiştir. Emekliye ayrılıp Şumnu’ya döndükten sonra Medresetü’n-nüvvâb’ın âlî kısmında kısa bir süre fıkıh okutmuştur. Esasen onun başmüftü seçilmesinde derin fıkıh bilgisine sahip olmasının rolü vardır. 1949 yılının sonlarında Şumnu’da vefat eden Mehmed Muhyiddin’in cenaze namazını Bulgaristan Türkleri’ne otuz yıl hizmet eden Şeyh Yûsuf Ziyâeddin Ezherî kıldırmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Osman Keskioğlu, Bulgaristan’da Türkler, Ankara 1985, s. 37-43, 164; a.mlf., “Muhammed Abduh”, AÜİFD, XVIII (1970), s. 125-126; Osman Kılıç, Kader Kurbanı, Ankara 1989, s. 433-434, 437-444; Haşim Ertürk - Rasim Eminoğlu, Bulgaristan’da Türk-İslâm Eğitim ve Kültür Müesseseleri ve Medresetü’n-Nüvvâb (nşr. Ekmeleddin İhsanoğlu), İstanbul 1993, s. 6-7, 8, 30-31; N. Hüseyin Bahtiyar, Balkanlar’da Türk Ünlüleri, İstanbul 1999, s. 166-167; Vedat S. Ahmed, Medresetü’n-Nüvvâb ve Eğitim Sistemi (lisans tezi, 2000), Sofya Yüksek İslâm Enstitüsü, s. 23; a.mlf., “Hocazâde Mehmed Muhyiddîn (1859-1949)”, Kalem, sy. 3, Sofya 2001, s. 18-19; İbrahim Hatiboğlu, “XX. Yüzyılın İlk Yarısında Bulgaristan Müslümanları Arasında Dinî Islâhat Çabaları”, Balkanlar’da İslâm Medeniyeti Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri, İstanbul 2002, s. 353; Tanin, sy. 287, İstanbul 10 Kânunuevvel 1910, s. 2; Salih Ahmed Pehlivanof, “Dîn-i İslâm Müdâfîleri Reisi Merhum Hüseyin Hüsnü”, Medeniyet, sy. 242, Sofya 1359/1940, s. 1-2.
İbrahim Hatiboğlu