MECÂMİU’l-HAKĀİK
(مجامع الحقائق)
Osmanlı âlimi Ebû Saîd el-Hâdimî’nin (ö. 1176/1762) fıkıh usulüne dair eseri.
Tam adı MecâmiǾu’l-ĥaķāǿiķ ve’l-ķavâǾid ve cevâmiǾu’r-revâǿiķ ve’l-fevâǿid mine’l-uśûl olan ve sistematik bir fıkıh usulü kitabı tarzında kaleme alınan eser bir mukaddime, iki bölüm (bab) ve hâtimeden meydana gelmekte olup her iki bölüm dört kısımdan (rükün) oluşmaktadır. Girişte usûl-i fıkhın mahiyeti, konusu ve gayesine temas edildikten sonra birinci bölümde fıkıh usulünün deliller bahsine yer verilerek sırasıyla kitap, sünnet, icmâ ve kıyas konuları rükün başlıkları altında incelenmiş, lafız ayırımları ve lafzî yorum meselelerinin kitap ve sünnetin ortak konuları olduğu belirtilip bunlar birinci rükün içinde geniş biçimde işlenmiştir. Şer‘î hüküm bahsinin ele alındığı ikinci bölümde hüküm, hâkim, hükme konu olan fiil (el-mahkûm bih) ve hükmün muhatabı mükellef (el-mahkûm aleyh) konuları üzerinde durulmuştur. Müellifin bazı konuları fasıl (meselâ bk. celî kıyas) ya da bab şeklinde (meselâ bk. ictihad) müstakil alt başlıklar altında işlediği görülmektedir.
MecâmiǾu’l-ĥaķāǿiķ’ın sonuç bölümünde 154 küllî kaide yer almaktadır. Müellif, bu kaidelerin tesbitinde İbn Nüceym’in el-Eşbâh ve’n-nežâǿir adlı eserinden yararlanmış ve bazı ilâvelerde bulunmuştur. Bu bölümdeki kaideler, Bedreddin ez-Zerkeşî’nin el-Menŝûr fi’l-ķavâǾid adlı eserinde olduğu gibi her kaidenin ilk kelimesinin başlangıç harfi esas alınmak suretiyle alfabetik olarak sıralanmıştır. Bazı kaideler, Kerhî’nin er-Risâle fi’l-uśûl’üne benzer tarzda meselelerin illetlerinin belirlenmesinde mezhep hukukçuları için yönlendirici ilkeler şeklinde düzenlenmiştir. MecâmiǾu’l-ĥaķāǿiķ’ın bu bölümü, Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye’nin küllî kaidelerle ilgili kısmının önemli kaynaklarından birini oluşturmaktadır.
Özellikle Molla Hüsrev’in Mirķātü’l-vüśûl, Sadrüşşerîa’nın et-Tavżîĥ ve Tâceddin es-Sübkî’nin CemǾu’l-cevâmiǾ adlı kitaplarından faydalanılarak hazırlanan MecâmiǾu’l-ĥaķāǿiķ, Hanefî mezhebinin görüşlerini esas almakla birlikte izlediği metot açısından karşılaştırmalı bir usûl-i fıkıh eseri niteliğindedir. Kitapta genellikle Hanefî ve Şâfiî mezheplerinin görüşleri arasında mukayeseler yapıldığı ve zaman zaman müellifin kendi tercihlerine de yer verdiği görülür. Konular kısa, veciz bir üslûpla ele alındığı için eser aynı zamanda bir ders kitabı özelliği taşımaktadır.
Çeşitli tarihlerde basılan MecâmiǾu’l-ĥaķāǿiķ (İstanbul 1273, 1303, 1318), Mustafa Hulûsi Güzelhisârî tarafından MenâfiǾu’d-deķāǿiķ fî şerĥi MecâmiǾi’l-ĥaķāǿiķ adıyla şerhedilmiştir (İstanbul 1273, 1308; Kahire 1288). Bu eser Osmanlı medreselerinde Molla Hüsrev’in Mirǿâtü’l-uśûl’ü yerine geçecek kadar meşhur olmuştur. Bir kısım kaynaklarda MecâmiǾu’l-ĥaķāǿiķ’ı Ebû Saîd el-Hâdimî’nin oğlu Abdullah el-Hâdimî’nin MenâfiǾu’d-deķāǿiķ fî şerĥi MecâmiǾi’l-ĥaķāǿiķ adıyla şerhettiği (Îżâĥu’l-meknûn, II, 559), eserin Necîb Ayıntâbî ve Muhammed b. Mustafa el-Konevî tarafından yapılmış şerhlerinin de bulunduğu zikredilmekle birlikte (a.g.e., II, 430) bu eserlere kütüphane kayıtlarında rastlanmamıştır.
MecâmiǾu’l-ĥaķāǿiķ’ı Şirvanlı Ahmed Hamdi Efendi Levâmiu’d-dekāik fî tercemeti Mecâmii’l-hakāik (İstanbul 1293) ve Hanîf İbrâhim Efendi Tercüme-i Mecâmi’ fi’l-usûl (İÜ Ktp., TY, nr. 3692) adıyla Türkçe’ye tercüme etmiştir.
Cevdet Paşa’nın Adliye nâzırlığı döneminde açılan Mekteb-i Hukuk’ta Mecelle okutulmaya başlandıktan sonra müfredat programına ilâve edilen usûl-i fıkıh dersinde MecâmiǾu’l-ĥaķāǿiķ takip edilmiştir. Eser aynı zamanda Sava Paşa’nın İslâm Hukuk Nazariyatı Hakkında Bir Etüd isimli kitabının temel kaynağını teşkil etmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Ebû Saîd el-Hâdimî, MecâmiǾu’l-ĥaķāǿiķ (Güzelhisârî, MenâfiǾu’d-deķāǿiķ içinde), İstanbul 1273, s. 2-47; Îżâĥu’l-meknûn, II, 430, 559; Serkîs, MuǾcem, I, 808-809; Sava Paşa, İslâm Hukuku Nazariyatı Hakkında Bir Etüd (trc. Baha Arıkan), Ankara 1955, I, 19, 117; II, 45, 46, 53, 54; Mustafa Ahmed ez-Zerkā, el-Fıķhü’l-İslâmî fî ŝevbihi’l-cedîd, Dımaşk 1968, II, 956-957; Osman Öztürk, Osmanlı Hukuk Tarihinde Mecelle, İstanbul 1973, s. 118, 122; Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baĥŝi’l-Ǿilmî, Cidde 1403/1983, s. 459; Orhan Çeker, “Ebû Said Muhammed el-Hâdimî’nin Mecâmiu’l-hakâik Adlı Eseri”, Selçuk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 8, Konya 1998, s. 43-52; Ahmet Akgündüz, “Güzelhisârî, Mustafa Hulûsi”, DİA, XIV, 331; Ferhat Koca, “Hâdimî, Abdullah”, a.e., XV, 24.
Kâmil Yaşaroğlu