MAHMÛD PAŞA el-FELEKÎ
(ö. 1302/1885)
Mısırlı astronomi âlimi, coğrafyacı, mühendis ve devlet adamı.
1230’da (1815) Garbiye eyaletinin Hissa kasabasında doğdu. Adı Mahmûd Ahmed Hamdî olup Mahmûd Hamdî diye de bilinir. İskenderiye ve Kahire’de medrese eğitimini tamamladıktan sonra Mısır Valisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın Bulak’ta kurduğu ve genellikle Batılı hocaların ders verdiği Delambre Bey idaresindeki modern askerî mühendishânede okudu. Çok iyi bir öğrenci olduğundan mezuniyetinin ardından okulun matematik ve astronomi hocalığına tayin edildi (1250/1834), burada sağ kolağası rütbesine kadar yükseldi. Bu görevi sırasında başarılı çalışmalarından dolayı bizzat Mehmed Ali Paşa tarafından ödüllendirilen Felekî daha sonra Fransa’ya gönderildi (1266/1850). Paris’te bulunduğu dokuz yıl içerisinde rasathânenin gözlemlerine katıldı ve coğrafya başta olmak üzere çeşitli ilimler öğrendi; Mısır’a döndüğünde okuduğu ve hocalık yaptığı mühendishânenin müdürlüğüne tayin edildi.
Mısır’a dönüşünden birkaç ay sonra 18 Temmuz 1860 tarihinde gerçekleşen tam ay tutulmasını gözlemlemek üzere Sudan’ın Dongola (Dunkulâ) şehrine giden Felekî, yaptığı gözlemin sonuçlarını ilmî bir rapor halinde Mısır Valisi Said Paşa’ya sundu. Ardından rütbesi miralaylığa yükseltilerek el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Mısrî’ye üye seçildi ve Said Paşa tarafından Mısır’ın haritasını çizmekle görevlendirildi. Böyle bir işe girişen ilk Mısırlı olarak çizdiği bu haritada (yalnız Aşağı Mısır [kuzey] kısmı basılmıştır) harita mühendisliğindeki ustalık ve becerisini ortaya koydu ve büyük ün kazandı. 1880’de el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Mısrî’nin başkanlığına seçilen Felekî, 1875’te Mısır’ı temsilen Paris Milletlerarası Coğrafya Kongresi’ne ve 1881’de Venedik’te toplanan kongreye katıldı. 1882’de paşa unvanıyla İsmâil Râgıb Paşa hükümetinde Çalışma bakanlığına getirildi. Fakat Urâbî Paşa olayı sebebiyle iki ay bir hafta sonra görevinden ayrılmak zorunda kaldı. 1883 yılında Nubar Paşa hükümetinde de Eğitim bakanlığını önce on üç ay on iki gün vekâleten, ardından on sekiz ay on üç gün asaleten yürüttü ve eğitim işlerine belli bir düzen getirdi; bu arada Mısır Coğrafya Cemiyeti’nin başkanlığını da yaptı. 19 Temmuz 1885’te Kahire’de vefat etti.
Arkeolojiyle de ilgilenen Felekî, İskenderiye’nin doğu limanındaki sütunlara bakarak İskender tarafından kurulan eski şehrin bugünkü meskûn mahallerin altında olduğunu ileri sürmüştür. Kahire’de kaleye öğle vaktini bildirmek için bir top, Ezher Meydanı’nda bulunan evinin çatısı üstüne de tam, yarım ve çeyrek saatlerle öğle ve ikindi vakitlerini gösteren bir güneş saati koydurmuştur. Kıymetli kitaplardan oluştuğu bilinen kütüphanesi ölümünden sonra kızı tarafından Mısır Millî Kütüphanesi’ne verilmiştir.
Eserleri. 1. Baĥŝ fî żarûreti inşâǿi merśad li-murâķabeti’l-ĥavâdiŝi’l-cevviyye fî Mıśr. 2. Risâle fi’l-îżâĥ Ǿan iǾmâri’l-ehrâm (Kopenhag 1865). Mısır piramitlerinin astronomik çalışmalar maksadıyla yapıldığını ve Şi‘râ (Sirius, Akyıldız) yıldızıyla ilgili olduğunu ispatlamak amacıyla yazılmıştır. 3. Risâle fi’l-küsûfi’l-külliyyi’l-leźî žahara bi-Dunkulâ fî 18 Yulyu Sene 1860 (Paris 1861). Said Paşa’ya sunduğu, 18 Temmuz 1860 tarihinde gerçekleşen tam güneş tutulmasıyla ilgili rapordur. 4. et-Teķāvîmü’l-İsrâǿîliyye ve’l-İslâmiyye (Kahire 1855). Hicrî takvimle yahudi takviminin başlangıç zamanlarının tayini hakkında olup basılmadan önce Belçika İlimler Akademisi’ne sunulmuştur. 5. Kitâb fî urûđi’l-biķāǾ ve aŧvâlihâ (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Felek-Riyâza, nr. 3996). Fransızca olarak kaleme alınan ve meridyenlerle paralellerden bahseden eser daha sonra Arapça’ya çevrilmiştir. 6. Ħarîŧatü’l-vechi’l-baĥrî bi-Mıśr. Said Paşa’nın emriyle hazırladığı ilk Mısır haritasının Aşağı Mısır kısmıdır. 7. Risâle fi’l-ĥâleti’l-ĥâżıre li’l-mevâddi’l-mıġnaŧisiyyâti’l-arżiyye bi-Bâris ve đavâhihâ. Bu eserini 1856 yılında Fransa’da yapılan bilim kongresine sunmuş olup çalışmasının esaslarını Avrupa seyahati sırasında kaleme almıştır. 8. Nuħbetü’l-icmâliyye fi’l-coġrâfiyyeti’l-Mıśriyye (Kahire 1286). Fransızca olarak yazılan eseri Ahmed Hâmid Arapça’ya çevirmiştir. 9. el-İskenderiyyetü’l-ķadîme (Kopenhag 1872). 10. TenabbuǾ Ǿan irtifâǾi’n-Nîl ķable irtifâǾihî. 11. Ehrâmü’l-Cîze. Mısır Ehramları adıyla M. Muhyiddin Bağdâdî tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir (İstanbul 1311). 12. Risâle fî aǾmâri’l-ehrâm (Kopenhag 1860). 13. Ĥisâbü’t-tefâżul ve’t-tekâmül (Bulak 1303). Fransızca’dan yaptığı bir çeviridir. 14. Risâle fi’l-meķāyîs ve’l-mekâǿîli’l-Ǿameliyye bi’d-diyâri’l-Mıśriyye ve muķābeletühâ bi’l-meķāyisi’l-Fransiyye
(İstanbul 1290). 15. “Mémoire sur le calendrier arabe avant l’Islamisme et sur la naissance et l’âge du prophète Mohammad” (JA, V/11 [1858], s. 109-192; Ar. trc. Ahmed Zekî Efendi, Netâǿicü’l-ifhâm fî taķvîmi’l-ǾArab ķable’l-İslâm ve fî taĥķīķi mevlidi’n-nebî ve Ǿumrihî Ǿaleyhiśśalâtü ve’s-selâm, Bulak 1305). Hz. Peygamber’in doğum tarihini ve yaşını tesbite dair olup müellifin en ünlü çalışmasıdır. Eserde Resûl-i Ekrem’in 20 Nisan (9 Rebîülevvel) 571 tarihinde doğduğu ortaya konulmuştur. 16. “Identité du rôle de l’auxiliaire avoir et du verbe kāna lié avec un autre verbe” (JA, V/13 [1859], s. 293-309). 17. Risâle fî tevĥîdi’l-Ǿumle fi’l-ķuŧri’l-Mıśrî. Mısır’da kullanılan paraların gramajlarının ayarlanmasıyla ilgili olan eser tamamlanamamıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
İsmâil Mustafa - Muhammed Muhtâr, Tercümetü ĥayâti’l-merĥûm Maĥmûd Bâşâ el-Felekî, Bulak 1886; C. Zeydân, Terâcîmü meşâhîri’ş-Şarķ, Kahire 1903, II, 132-135; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 419 vd.; Serkîs, MuǾcem, s. 1705-1706; Ömer Tosun, el-BiǾsetü’l-Ǿilmiyye, İskenderiye 1353, s. 450; Brockelmann, GAL, II, 642-643; Suppl., II, 747; Zekî Muhammed Mücâhid, el-AǾlâmü’ş-Şarķıyye, Kahire 1368/1949, I, 114-115; Cemâleddin eş-Şeyyâl, A History of Egyptian Historiography in the Nineteenth Century, Alexandria 1962, s. 54-57; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VII, 164; Mahmûd Isâm el-Meydânî, AǾlâm ve meǾâlim ǾArabiyye ve İslâmiyye, Dımaşk 1996, s. 95-102; Lem‘î el-Mutîî, MevsûǾatü hâźe’r-racül min Mıśr, Kahire 1417/1997, s. 557-563; Ekmeleddin İhsanoğlu v.dğr., Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, İstanbul 1997, II, 642-644; Ahmed Saîd ed-Dimurdâş, Maĥmûd Ĥamdî el-Felekî, Kahire, ts. (Mektebetü Mısr), s. 3-155; F. A. Shamsi, “Mahmud Pasha on the Date of the Holy Prophet’s Birth”, HI, XII/1 (1989), s. 3-24; “Felekî”, İA, IV, 539; J. Jomier, “al-Falakī, Maĥmūd Paѕћa”, EI² (İng.), II, 764.
Salim Aydüz