MAHFÛZ b. ABDULLAH et-TERMESÎ
(محفوظ بن عبد الله الترمسي)
Mahfûz b. Abdillâh b. Abdilmennân et-Termesî el-Mekkî (1868-1920)
Endonezyalı hadis ve fıkıh âlimi.
12 Cemâziyelevvel 1285 (31 Ağustos 1868) tarihinde Doğu Cava’nın Pacitan bölgesindeki Tremas şehrinde doğdu. Fertlerinin çoğu, Cava’da geleneksel dinî eğitim kurumu olan “pesantren”lerde hizmet veren bir aileye mensuptur. Dedesi Abdülmennân Dipomenggolo 1830’da halen varlığını sürdüren Tremas Pesantreni’ni kurmuş, Cava’nın meşhur pesantrenlerinden Tegalsari Pesantreni’nde öğrenim gördükten sonra Mekke’de Seyyid Muhammed eş-Şattâ ve Ezher şeyhi İbrâhim el-Bâcûrî’den ders almıştır. Onun 1862’de ölümünden sonra oğlu Abdullah, Tremas Pesantreni’nin hocası ve yöneticisi olarak yerine geçmiş, 1894’te Mekke’de vefat ederek orada defnedilmiştir. 1894’ten 1934 yılına kadar Mahfûz’un küçük kardeşi Kiai Dimyâtî bu pesantrenin yöneticiliğini yapmıştır.
Kiai Hacı Mahfûz ilk dinî eğitimini babasından aldı. Henüz altı yaşında iken babasıyla birlikte Mekke’ye giderek eğitimini sürdürdü. 1870’li yılların sonlarında ülkesine döndü ve Cava’nın Semarang şehrinde Kiai Sâlih Darat’ın yönetimindeki pesantrende öğrenim gördü. 1880’li yılların başında tekrar Mekke’ye giden Mahfûz bir daha geri dönmeyerek tahsiline orada, Medine’de ve Kahire’de devam etti. Mekke’de Seyyid Bekrî (Ebû Bekir) b. Muhammed eş-Şattâ ed-Dimyâtî, Mekke’nin Şâfiî müftüsü Muhammed Saîd Bâ-Basîl el-Hadramî ve burada yaşayan Nevevî Muhammed b. Ömer el-Câvî el-Bentenî, Abdülganî el-Bimâvî ve Muhammed Zeynüddin es-Sûmbâvî gibi Endonezyalı âlimlerden ders aldı. Mahfûz’un hocaları arasında ayrıca Muhammed el-Minşâvî, Ömer b. Berekât eş-Şâmî, Mustafa b. Muhammed el-Afîfî, Seyyid Hüseyin b. Muhammed el-Habşî, Seyyid Ahmed ez-Zevâvî, Muhammed eş-Şirbînî ed-Dimyâtî gibi âlimler de vardır.
Şâfiî mezhebini benimseyen Mahfûz eğitimini tamamlayarak hadis, fıkıh, fıkıh usulü, tasavvuf, Kur’an ilimleri gibi alanlarda icâzetnâme aldıktan sonra Mekke’deki medreselerde ve Mescid-i Harâm’da ders vermeye başladı; Endonezya ve Malezya’dan gelen öğrencilerle ilgilendi. Tahsil amacıyla Mekke’ye giden Endonezyalılar genellikle onun eğitiminden geçmiş ve talebelerinin çoğu ülkelerine döndüklerinde pesantrenler kurdukları için Mahfûz’un şöhreti Cava’daki pesantrenlerde yayılmıştır. Talebeleri, Cava’da geleneksel dinî eğitimin ve düşüncenin gelişmesinde ve yaygınlaşmasında, daha entelektüel bir görünüm kazanmasında önemli rol oynamışlardır. Cava’da XX. yüzyılın en tanınmış pesantren liderleri ve “kiai” adı verilen hocalar ondan en çok etkilenen kimselerdir. Birçok öğrencisi arasında Doğu Cava’dan Combanglı K. H. Hâşim Eş‘arî ve K. H. Vâhid Hasbullah, Panci Sidarco Pesantreni’nin kurucusu K. Abdülmuhît, Orta Cava’dan Yogyakartalı Muhammed Bekir b. Nûr, Lasemli Muammer b. Kiai Beyzâvî, Lasem Pesantreni’nin kurucusu Ma‘sûm b. Muhammed ve Güney Borneo’nun Bancermasin bölgesinden gelip uzun yıllar Mekke’de ikamet eden Ali Bancarî bulunmaktadır. Bunlardan Hâşim Eş‘arî, Vâhid Hasbullah ve Bisri Şamsurî gibi âlimler, 1926 yılında Endonezya’nın en büyük geleneksel dinî teşkilâtı olan Nehdatü’l-ulemâ’yı kurmuşlardır. Hâşim Eş‘arî, memleketi Doğu Cava’ya döndükten sonra Combang yakınlarındaki Tebuiren Pesantreni’ni tesis etmiş ve hocasının etkisiyle pesantrenlerde Buhârî’nin eś-Śaĥîĥ’inin okunmasını başlatan ilk kiai olarak tanınmıştır. Mahfûz’un ders verdiği talebelerin sayısı hakkında kesin bilgi yoksa da bunların 4000’in üzerinde olduğu tahmin edilmektedir. Mahfûz
1 Receb 1338 (21 Mart 1920) tarihinde Mekke’de vefat etti.
Eserleri. 1. Mevhibetü źi’l-fażl Ǿalâ Şerĥi İbn Ĥacer Ǿalâ Muķaddimeti Bâ-Fażl. En önemli eseri olup Şâfiî fıkhına dair Abdullah Bâ-Fazl el-Hadramî’nin el-Muķaddimetü’l-Ĥađramiyye adlı eseri üzerine İbn Hacer el-Heytemî’nin yazdığı el-Minhâcü’l-ķavîm’in hâşiyesidir. Endonezya’da fıkıhla ilgili en kapsamlı çalışma olan ve çeşitli baskıları bulunan eser (I-IV, Kahire 1327), pesantrenlerde nâdiren okutulmasına rağmen Cavalı âlimler tarafından fetva vermede en çok başvurulan bir kaynak durumundadır. 2. Menhecü źevi’n-nažar bi-şerĥi Manžûmeti Ǿilmi’l-eŝer. Süyûtî’nin hadis usulüne dair eserinin geniş bir şerhi olup Endonezya’da pesantrenlerde hâlâ okutulmaktadır (Kahire 1332). 3. Neylü’l-meǿmûl bi-ĥâşiyeti Ġāyeti’l-vüśûl. Tâceddin es-Sübkî’nin fıkıh usulüne dair CemǾu’l-cevâmiǾ adlı eserinin Zekeriyyâ el-Ensârî tarafından Lübbü’l-uśûl ismiyle yapılan ihtisarının yine kendisine ait şerhi Ġāyetü’l-vüśûl üzerine yazılmış bir hâşiyedir. 4. İsǾâfü’l-muŧâliǾ bi-şerĥi’l-Bedri’l-lâmiǾ. CemǾu’l-cevâmiǾin Nûreddin el-Üşmûnî tarafından manzum hale getirilmiş şekli olan el-Bedrü’l-lâmiǾin şerhidir. 5. el-Fevâǿidü’t-Termesiyye fî esânîdi’l-ķırâǿati’l-Ǿaşeriyye (Mekke 1330). 6. el-Bedrü’l-münîr fî ķırâǿati’l-İmâm İbn Keŝîr. 7. Tenvîrü’ś-śadr fî ķırâǿati’l-İmâm Ebî ǾAmr. 8. İnşirâĥu’l-fuǿâd fî ķırâǿati’l-İmâm Ĥamza. 9. Temîmü’l-menâfiǾ fî ķırâǿati’l-İmâm NâfiǾ. 10. Ünyetü’ŧ-ŧalebe bi-şerĥi Nažmi’ŧ-Ŧayyibe. 11. Kifâyetü’l-müstefîd limâ aǾlâ li’t-Termesî mine’l-esânîd (Kahire 1332). Tefsir, hadis, fıkıh, usul, alet ilimleri, tasavvuf alanında okuduğu klasik metinlerin müelliflerinden kendi hocalarına kadar uzanan rivayet zincirlerini ihtiva eder. 12. es-Siķāyetü’l-merżıyye fî esmâǿi kütübi aśĥâbinâ eş-ŞâfiǾiyye.
Mahfûz’un ayrıca kelâm, tasavvuf, siyer ve ahlâka dair küçük risâlelerinin bulunduğu ve eserlerinin sayısının yirmiye ulaştığı belirtilmektedir. Çalışmalarından bazıları Kahire, Beyrut ve Endonezya’da basılmışsa da çoğu henüz yayımlanmamıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Serkîs, MuǾcem, I, 634; Brockelmann, GAL Suppl., II, 528, 816; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 503-504; M. Yâsîn b. Muhammed el-Fadânî, Buġyetü’l-mürîd min Ǿilmi’l-esânîd, Mekke, ts., s. 14-16; Ömer Abdülcebbâr, Siyer ve terâcimü baǾżi Ǿulemâǿinâ fi’l-ķarni’r-râbiǾ Ǿaşer li’l-hicre, Cidde 1403/1982, s. 286-287; Z. Dhofier, Tradisi Pesantren: Studi Tentang Pandangan Hidup Kyai, Jakarta 1985, s. 90-91; Muhammad S. H., Mengenal Pondok Tremas dan Perkembangannya, Tremas 1986, s. 31-32; M. van Bruinessen, “Mahfuz b. Abd Allah al-Tarmasi”, Dictionnaire biographique des savants et grandes figures du monde musulman périphérique du XIXe siècle à nos jours (nşr. M. Gaborieau v.dğr.), Paris 1992, s. 30-31; Abdurrahman Mas‘ud, “Maĥfûž al-Tirmisî An Intellectual Biography”, Studia Islamika, V/2, Jakarta 1998, s. 27-48.
İsmail Hakkı Göksoy