MAĞRİBÎLER
(بنو المغربي)
IV-V. (X-XI.) yüzyıllarda vezir, kâtip ve müdebbir olarak çeşitli İslâm hânedanlarının hizmetinde bulunan bir aile.
Fars kökenli ve Şiî olan ailenin Mağribîler (Benü’l-Mağribî) olarak adlandırılmasının sebebi, atalarından Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Yûsuf’un, Abbâsî Devleti’nin batı bölgelerinin haracının toplanmasından sorumlu Dîvânü’l-mağrib’de görev yapmış olmasıdır. Onun, Basra’dan Bağdat’a gelerek Dîvânü’l-mağrib’de vazife almasının dışında hayatı hakkında bilgi yoktur. Bu divan Abbâsî Halifesi Müktefî-Billâh döneminde (902-908) ortaya çıktığından Ebü’l-Hasan’ın Müktefî-Billâh’ın veya ondan sonraki halifelerin hizmetinde bulunduğu söylenebilir (İbnü’l-Adîm, Buġyetü’ŧ-ŧaleb, VI, 2532, 2535; Makrîzî, II, 157).
Mağribîler’in Ebü’l-Hasan’dan sonraki tanınmış simaları şunlardır: Ebü’l-Kāsım Hüseyin b. Ali (ö. 354/965’ten sonra). Babası Ebü’l-Hasan Ali’nin görev yaptığı Bağdat’ta doğdu. Burada çeşitli idarî görevde bulundu. Dönemin Abbâsî sarayının en etkin şahsiyeti olan Muhammed b. Yâkūt’un emrinde müdebbir olarak çalıştı.
Abbâsîler’in ilk emîrü’l-ümerâsı İbn Râiķ’in kâtibi Ebû Ali b. Hârûn b. Abdülazîz el-Evâricî’nin kız kardeşiyle evli olmasının da yükselmesinde etkili olduğu düşünülebilir. Nitekim İbn Râiķ 330 (942) yılında Bağdat’tan kaçmak zorunda kalınca Ebü’l-Kāsım Hüseyin de önce Suriye’ye gitti, burada İhşîdîler’in hizmetine girerek Mısır’a geçti. Bir müddet Mısır’da görev yaptıktan sonra İhşîdî idaresindeki değişikliklerden etkilenen aile Hamdânîler’in hâkimiyetinde bulunan Halep’e göç etti. Ebü’l-Kāsım burada Seyfüddevle’nin kâtibi olarak uzun yıllar görev yaptı. 354’te (965) Bizanslılar’la yapılan anlaşma çerçevesinde müslüman esirlerin serbest bırakılması karşılığında Hamdânîler’in ödeyeceği fidyenin garantisi olarak Bizans topraklarında rehin kalması, onun Seyfüddevle nezdindeki itibarının ne kadar yüksek olduğunu göstermektedir. Ebü’l-Kāsım Hüseyin bu olayın ardından Halep’te öldü.
Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin (ö. 400/1010). Bağdat’ta doğdu. Babası Hüseyin b. Ali’den sonra Seyfüddevle el-Hamdânî’nin kâtipliğini üstlendi. Bu görevini Sa‘düddevle döneminde de sürdürdü. Ancak uzun yıllardan beri Sa‘düddevle’yi uğraştıran eski Humus valisi Emîr Ebü’l-Fevâris Bekcûr’un Fâtımîler’le anlaşarak 380 (990) yılında Rakka’da başlattığı isyana katıldı ve bu sırada Bekcûr’a yaptığı tavsiyelerle isyanı bizzat yönlendirdi. 381’de (991) Halep üzerine yürüyen Bekcûr öldürülünce Ebü’l-Hasan Ali Mısır’a kaçarak Fâtımîler’e sığındı. Burada Halife Azîz-Billâh’ın hizmetinde bulundu. 383 (993) yılında Azîz-Billâh tarafından Halep’i Hamdânîler’den almakla görevlendirilen Mengü Tegin kumandasındaki orduyla birlikte müdebbirü’l-ceyş olarak Dımaşk’a gitti. Uzun süre Halep’i kuşatan Fâtımî ordusu, Bizanslılar’ın Hamdânîler’e yardımının yanı sıra Makrîzî’ye göre eski hâmileri Hamdânîler’le para karşılığı anlaşan Ebü’l-Hasan’ın ihaneti sonucunda başarısız olarak Dımaşk’a geri dönmüştü (el-Ħıŧaŧ, II, 157). Bunun üzerine halife onu görevinden azlederek Mısır’a getirtti. Bu sırada Azîz-Billâh vefat edince (386/996) Ebü’l-Hasan yeni halife Hâkim-Biemrillâh döneminde Fâtımî divanlarında çeşitli görevler üstlendi. Ancak halifenin veziri Mansûr b. Abdûn ve diğer hıristiyan kâtiplerle Mağribîler arasındaki nüfuz mücadelesinden Mağribîler yenilgiye uğradı ve Hâkim-Biemrillâh’ın emriyle Ebü’l-Hasan Ali ile birlikte kardeşi ve çocukları katledildi (Zilkade 400 / Haziran 1010). Benî Mağrib’e yönelik bu katliamdan sadece Ebü’l-Hasan Ali’nin oğlu Ebü’l-Kāsım Hüseyin kurtulabilmiştir.
Ebü’l-Kāsım Hüseyin b. Ali (ö. 418/1027). Vezîr el-Mağribî ve el-Kâmil zü’l-vizâreteyn lakaplarıyla bilinen ve Mağribî ailesinin en meşhur siması olan Ebü’l-Kāsım Hüseyin, Zilhicce 370’te (Haziran 981) babası Ebü’l-Hasan Ali’nin görev yaptığı Halep’te doğdu. Dil, edebiyat, cebir, hesap ve ilm-i nücûma kabiliyeti yanında iyi bir şair ve edip olan Ebü’l-Kāsım yazısının güzelliğiyle de dikkat çekiyordu. Nitekim Fâtımî Devleti’ne bağlı divanlarda önemli bir göreve getirildi. Ailesi Fâtımî Halifesi Hâkim-Biemrillâh tarafından öldürülünce Mısır’dan kaçarak Filistin’e gitti ve Cerrâhî kabilesi reisinin oğlu Hassân b. Müferric b. Dağfel et-Tâî’ye sığındı (400/1010). Hassân’ı ve daha sonra gittiği Mekke’de Şerîf Ebü’l-Fütûh el-Mûsevî’yi Fâtımî halifesine karşı kışkırttı. Böylece Mekke’de ve Benî Cerrâh’ın hâkim olduğu bölgelerde hutbe Râşid-Billâh lakabını alan Mekke şerifi adına okundu (402/1011-12). Hâkim-Biemrillâh tarafından bunlar tekrar itaat altına alınınca Ebü’l-Kāsım Irak’a kaçmak zorunda kaldı. Vâsıt’ta Büveyhî Veziri Fahrülmülk’e sığınan Ebü’l-Kāsım, onun ölümünden sonra Musul’a geçerek Ukaylî Emîri Kırvâş b. Mukalled’in ve ardından Meyyâfârikīn’e geçerek Mervânî Emîri Nasrüddevle Ahmed’in hizmetinde kâtiplik ve vezirlik gibi görevlerde bulundu. 415’te (1024) Bağdat’ta kısa bir süre Büveyhî Müşerrifüddevle’nin vezirliğini yaptı. Son yıllarını Mervânîler’in hüküm sürdüğü Meyyâfârikīn’de Nasrüddevle’nin hizmetinde geçiren Ebü’l-Kāsım Ramazan 418’de (Ekim 1027) vefat etti. Ebü’l-Kāsım, siyasetnâme tarzında küçük bir risâle olan Kitâb fi’s-siyâse (nşr. Sâmî ed-Dehhân, Dımaşk 1948; nşr. Fuad Abdülmün‘im Ahmed, İskenderiye, ts.), İbnü’s-Sikkît’in Iślâĥu’l-manŧıķ adlı eserinin muhtasarı olan el-Müneħħal: Muħtaśaru Iślâĥi’l-manŧıķ (nşr. Cemal Talebe, Beyrut 1415/1994), Edebü’l-ħavâś fi’l-muħtâr min belâġati ķabâǿili’l-ǾArab ve aħbârihâ ve ensâbihâ ve eyyâmihâ (günümüze ulaşan kısmı Hamed el-Câsir tarafından yayımlanmıştır: I, Riyad 1980), el-Înâs bi-(fî)-Ǿilmi’l-ensâb (nşr. Hamed el-Câsir, Riyad 1980; İbrâhim Ebyârî, Kahire 1980) adlı eserleri yanında İbn Hişâm’ın es-Sîretü’n-Nebeviyye’sini kısa notlarla şerhetmiş, bu şerh Süheyl Zekkâr tarafından es-Sîretü’n-Nebeviyye li-İbni Hişâm bi-şerĥi’l-Vezîr el-Maġribî ismiyle neşredilmiştir (I-II, Beyrut 1992). Ebü’l-Kāsım’ın tek ciltlik bir Kur’an tefsirinden başka el-Meǿsûr fî milĥi’l-ħudûr adlı bir eserinin bulunduğu kaydedilir (günümüze ulaşmayan diğer eserleri için bk. el-Müneħħal, s.13-18).
BİBLİYOGRAFYA:
Vezîr el-Mağribî, Kitâb fi’s-siyâse (nşr. Sâmî ed-Dehhân), Dımaşk 1948, neşredenin girişi, s. 9-50; a.mlf., el-Müneħħal: Muħtaśaru Iślâĥi’l-manŧıķ (nşr. Cemal Talebe), Beyrut 1415/1994, neşredenin girişi, s. 3-40; İbnü’l-Kalânisî, Târîħu Dımaşķ (Zekkâr), s. 61-64; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ (ed. D. S. Margoliouth), Kahire 1927, IV, 60-64; V, 424-427; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, bk. İndeks; İbnü’l-Adîm, Buġyetü’ŧ-ŧaleb (Zekkâr), V, 2239-2240; VI, 2532-2555; ayrıca bk. İndeks; a.mlf., Zübdetü’l-ĥaleb, I, 146, 152; İbn Hallikân, Vefeyât, II, 172-177; Makrîzî, el-Ħıŧaŧ, II, 157-158; M. Canard, Histoire de la dynastie des hamdanides de Jazira et de Syria, Alger 1951, I/2, s. 687, 695, 699-700, 823-825; Ahmed Ömer ez-Zeylaî, Mekke ve Ǿalâķātühe’l-ħâriciyye: 301-487 h., Riyad 1401/1981, s. 50-58; T. Bianquis, Damas et La Syrie sous la domination fatımide: 359-468/969-1076, Damas 1986, I-II, bk. İndeks; M. Gil, “The Political History of Jerusalem During the Early Muslim Period”, The History of Jerusalem, the Early Muslim Period: 638-1099 (ed. J. Prawer - H. Ben-Shammai), New York 1996, s. 1-37; P. Smoor, “al-Maҗћribī”, EI² (İng.), V, 1210-1212.
Cengiz Tomar