MADRAS
Hindistan’ın Tamil Nadu eyaletinin merkezi olan şehir.
Hindistan’ın güneybatısındaki Bengal körfezinin Koromandel kıyısındadır. 1996’dan beri resmî adı Chennai olan şehrin tarihî adı Madras hakkında ileri sürülmüş iki etimoloji teklifi bulunmakta ve bunların birincisinde, en eski haritalarda Madrasapatanam şeklinde görülen ismin bölgeye ilk yerleşen müslüman denizcilerin kurdukları köyün medresesine nisbet edilen adından, ikincisinde ise mahallî bir liderin isminden (Mandarâdzu > Mandarajapattan) geldiği belirtilmektedir (EI2 [İng.], V, 1122).
Madras, İngiliz Doğu Hindistan Şirketi’nin yarımadada geliştirdiği ilk büyük şehirdir. Chandragiri racasından kiralayarak buraya St. George adı altında küçük bir kale ve ticaret limanı inşa eden İngilizler’den önceki dönemlerde önemsiz olduğu, Güneydoğu Hindistan’ı gören İbni Battûta’nın buradan bahsetmemesinden anlaşılmaktadır. Özellikle XIX. yüzyılda Hindistan’daki İngiliz sömürgeciliğinin en büyük idarî ve iktisadî merkezlerinden biri haline gelen Madras, 1653’e kadar daha önce burayı ele geçiren Java’daki Bentem Sultanlığı’na bağlı kaldı. Evrengzîb döneminde Bâbürlüler şehri kuşattılarsa da alamadılar (1702). 1741’de Maratalar’ın hücumundan kurtulan Madras 1743’te Fransızlar’ın, 1746’da tekrar İngilizler’in eline geçti. 1758’deki iki aylık yeni bir Fransız işgali hariç 1947’ye kadar onların hâkimiyeti altında yaşadı. Bu arada iki defa Fransızlar’la iş birliği yapan Meysûr Sultanı Haydar Ali Han’ın saldırısına mâruz kaldı. Başlangıçta Madras’ın bir yerleşim merkezi olarak seçiminin ekonomik sebeplerden çok stratejik sebeplere dayandığı görülmektedir. Önceleri ulaşım ve liman imkânları açısından karşılaşılan coğrafî güçlükler XIX. yüzyılda gelişen teknoloji sayesinde kısmen aşılmış ve şehir, bölgenin siyasî ve askerî merkezi olmasının yanında Güney Hindistan’daki sömürge hükümetinin ekonomik faaliyetlerinin de merkezi haline gelmiştir. Böylece yeniden yapılanmaya başlayan Madras kaçınılmaz biçimde çok sayıda göçmeni kendine çekmiş ve okulları, bürokrasisi, sanat etkinlikleri ve çeşitli kurumlarıyla İngiliz kültürünün Hindistan’daki başlıca temsilcilerinden birini oluşturmuştur. Ancak Madras, XIX. yüzyılın sonlarından itibaren Hint milliyetçiliğinin de geliştiği önemli şehirlerden biri ve bunun yanı sıra Tamil milliyetçiliğinin merkezi durumundadır; nitekim Hintli devlet adamı Raciv Gandhi 1991 yılında burada uğradığı bir suikast sonucu ölmüştür.
Bugün her türlü ulaşım imkânlarıyla Hindistan’ın diğer büyük şehirlerine bağlantısı bulunan Madras bölgenin geleneksel kültür ve sanat merkezidir ve bünyesinde 1857’de kurulan üniversiteden başka teknoloji enstitüsü, devlet müzesi, müzik akademisi ve film stüdyoları gibi kuruluşları da barındırmaktadır. Aynı zamanda önemli bir sanayi merkezi olan Madras’ta otomobil, bisiklet, çimento, demir ve tekstil (özellikle “madras” adı verilen pamuklu kumaş) sanayileriyle dericilik çok gelişmiştir. Hindistan’daki en eski Anglikan kilisesi de (St. Mary’s, 1680) buradadır.
Madras Delhi, Bombay ve Kalküta’dan sonra Hindistan’ın en büyük dördüncü şehridir; eski kesiminin (İngilizler’in yaptırdığı kale ve çevresi) kuzey ve kuzeybatısındaki sanayi tesisleri, batı ve güneyine doğru genişleyen mahalleleriyle 172 km²’lik bir alana yayılmıştır (metropolün tamamı 1.170 km²); nüfusu (2001) 4.216.268’dir (metropolün tamamı 5.550.100). Çoğunluğunu Tamil dili konuşanların meydana getirdiği Hanefî mezhebine mensup müslümanların şehrin nüfusunun yüzde 12’si civarında olduğu tahmin edilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
W. S. N. Krishnaswami, Old Madras, Madras 1965; Muhammed Hüseyin Nainar, Arab Geographer’s Knowledge of Sourthern India (ed. Fuat Sezgin), Frankfurt 1993, s. 36; P. Rajaraman, Chennai Through the Ages, Chennai 1997; J. P. P. Moore, Political Evolution of Muslims of Tamil Nadu and Madras, Delhi 1997; Besim Darkot, “Madras”, İA, VII, 136-137; A. D. W. Forbes, “Madras”, EI² (İng.), V, 1122-1123; S. N. Basu, “Madras”, Encyclopedia of Asian History, New York 1988, II, 455; R. P. Agarawall, “Madari Community of India”, Encyclopaedia of the World Muslims (ed. N. K. Singh - A. M. Khan), Delhi 2001, III, 859-862.
Azmi Özcan