MA‘RİFETÜ ULÛMİ’l-HADÎS

(معرفة علوم الحديث)

Hâkim en-Nîsâbûrî’nin (ö. 405/1014) hadis usulüne dair eseri.

MaǾrifetü uśûli’l-ĥadîŝ olarak da anılan eser, bilindiği kadarıyla Râmhürmüzî’nin el-Muĥaddiŝü’l-fâśıl’ının ardından hadis usulüne dair kaleme alınan ikinci çalışmadır. Hâkim en-Nîsâbûrî, sünnet ilimleri konusunda insanların bilgisizce konuşmasını ve bid‘atlara dalmasını önlemek amacıyla telif etmeye karar verdiğini söylediği bu eserinde usûl-i hadîs ile ilgili elli iki konuya temas ederek kendi dönemine kadar yazılan en geniş usul kitabını ortaya koymuştur. Hadis usulü konularının tam mânasıyla şekillenmediği bir dönemde kaleme alınan eserde birtakım


usul meselelerine yer vermeyen müellif bunları el-Medħal fî Ǿilmi’l-ĥadîŝ (Beyrut-Halep 1352/1932) ve el-Medħal ilâ maǾrifeti’ś-Śaĥîĥayn gibi eserlerinde ele almıştır. İncelediği usul konularını senedleriyle birlikte zikreden müellif, bu çalışmasında gerekli dikkati göstermeden hadis yazmaya kalkışan öğrencilere rehberlik etmeyi hedeflemiştir (MaǾrifetü Ǿulûmi’l-ĥadîŝ, s. 1-2). Onun bu eserinde belli usul konularına yer vermemesi çalışmasının düzenli olmadığı eleştirisine yol açmıştır (Kettânî, s. 314).

MaǾrifetü Ǿulûmi’l-ĥadîŝ’te her konu “nev‘” başlığı altında açıklanmış ve sened, metin, ricâl ilmi, hadis rivayet âdâbı gibi meseleler büyük ölçüde düzensiz bir şekilde sıralanmış, daha sonraları usul konuları içinde yer almayan Hz. Peygamber’in gazveleri, çeşitli itikadî fırka mensuplarının değerlendirilmesi meseleleri de birer bölüm kabul edilmiştir. Hadis usulü konularını ulûmü’l-hadîs tabiriyle ifade eden ve bunu eserinin isminde kullanan ilk muhaddis muhtemelen Hâkim en-Nîsâbûrî’dir. Çalışmada başlıklar muhtevayı yansıtacak şekilde ayrıntılı olarak konulmuş, hemen her meselede müellifin kanaati o bölümün sonunda açıklanmıştır. Ancak tarifler, terimlerin yerleşip yaygınlaştığı ileriki dönemlerde olduğu gibi bütün yönleriyle ele alınmamıştır.

İbn Haldûn ve Tâhir el-Cezâirî gibi âlimler eserin değeri üzerine önemli açıklamalar yapmışlardır (Hatîb el-Bağdâdî, neşredenin girişi, s. 220). Bilhassa Tâhir el-Cezâirî Tevcîhü’n-nažar’ında, MaǾrifetü Ǿulûmi’l-ĥadîŝ’in henüz nâdir yazmalar arasında bulunduğu bir dönemde ondan uzun iktibaslar ve özetler yapmış (I, 182-188), çeşitli açıklamalarda bulunmuş, hatta bunları kitabına dahil ettiği halde (I, 290-291) çok yerde kaynağına işaret etmemiştir.

Seyyid Muazzam Hüseyin MaǾrifetü Ǿulûmi’l-ĥadîŝ’in sekiz nüshasını karşılaştırarak eseri yayımlamış (Haydarâbâd 1935), daha sonra bu neşir esas alınarak kitabın birçok baskısı yapılmıştır (Kahire 1368/1937; Beyrut 1965; Medine-Beyrut 1397/1977 ofset baskı). Eser MaǾârif-i Ĥadîŝ adıyla Urduca’ya çevrilmiştir (trc. Ca‘fer Şah Phulvârî, Lahor 1970).

Ebû Nuaym el-İsfahânî’nin el-Müstaħrec Ǿalâ kitâbi ǾUlûmi’l-ĥadîŝ li’l-Ĥâkim adlı bir kitap kaleme aldığı belirtilmektedir. Abdullah b. Süleym b. Selâme es-Sâidî Menhecü’l-Ĥâkim en-Nîsâbûrî fî kitâbihî MaǾrifeti Ǿulûmi’l-ĥadîŝ ve taħrîci’l-eĥâdîŝi’l-merfûǾa adıyla bir yüksek lisans tezi hazırlamış (1408, Câmiatü Ümmi’l-kurâ külliyyetü’ş-şerîa), Muhammed b. İbrâhim Lühaydân da Tertîbü eĥâdîŝi MaǾrifeti Ǿulûmi’l-ĥadîŝ ismiyle eserdeki hadisler üzerine bir çalışma yapmış ve bunu Abdullah b. Zübeyr el-Humeydî’nin el-Müsned’i üzerine yaptığı çalışmasının sonunda yayımlamıştır (Riyad 1408/1988).

BİBLİYOGRAFYA:

Hâkim en-Nîsâbûrî, MaǾrifetü Ǿulûmi’l-ĥadîŝ (nşr. Seyyid Muazzam Hüseyin), Haydarâbâd 1935 → Medine-Beyrut 1397/1977; a.mlf., el-Medħal ilâ Kitâbi’l-İklîl (nşr. Fuâd Abdülmün‘im Ahmed), İskenderiye 1403/1983; Hatîb el-Bağdâdî, er-Riĥle fî ŧalebi’l-ĥadîŝ (nşr. Nûreddin Itr), Beyrut 1395/1975, neşredenin girişi, s. 220; Brockelmann, GAL Suppl., I, 276; Mahmûd et-Tahhân, el-Ĥâfıž el-Ħaŧîb el-Baġdâdî ve eŝeruhû fî Ǿulûmi’l-ĥadîŝ, Beyrut 1401/1981, s. 405-413; Muhammed Abdülazîz el-Havlî, Târîħu fünûni’l-ĥadîŝi’n-nebevî, Beyrut 1406/1986, s. 25; Tâhir el-Cezâirî, Tevcîhü’n-nažar (nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde), Beyrut 1416/1995, I, 13, 182-188, 290-291; Mücteba Uğur, Hadis İlimleri Edebiyatı, Ankara 1996, s. 134-135; Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 314.

İbrahim Hatiboğlu