LUGATNÂME
(لغت نامه)
Ali Ekber Dihhudâ’nın (ö. 1955) Fars diliyle ilgili büyük ansiklopedik sözlüğü.
Dihhudâ’nın ve aralarında Muhammed Muîn, Zebîhullah Safâ, Celâleddin Hümâî, Hanbâbâ Beyânî, Muhammed Pervîn Günâbâdî, Muhammed Debîr Siyâkī, Seyyid Ca‘fer Şehîdî, Alinakî Münzevî gibi şahsiyetlerin de bulunduğu yardımcılarının (listesi için bk. Luġatnâme, Mukaddime, s. 312-315, 363-368) hazırladığı eser uzun bir çalışma sonunda tamamlanabilmiştir. Dihhudâ’nın I. Dünya Savaşı yıllarında başladığı tarama çalışmaları, daha sonra bir kurum çatısı altında bir grup ilim adamı ve yardımcılarının katkısıyla sürdürülmüştür. Eser hazırlanırken başta Farsça ve Arapça sözlükler olmak üzere tarih, coğrafya, tıp, astronomi, matematik, felsefe, kelâm, fıkıh, hadis gibi bilim dallarına ait 2000’in üstünde esere başvurulmuş ve çalışma sırasında toplanan fişlerin sayısı 3 milyonu bulmuştur.
Luġatnâme’nin telifi ve basılması için 1945 yılında çıkarılan bir kanunla devlet desteği sağlandı. Bunu gerçekleştirmek, ayrıca klasik ve modern metinler üzerinde yeni taramalar yaptırarak eseri genişletmek, Luġatnâme’den faydalanıp bazı özel sözlükler düzenlemek ve Dihhudâ’nın eserlerini bastırmak amacıyla Lugatnâme Enstitüsü (Sâzmân-ı Lugatnâme, Müessese-i Ferheng-i Dihhudâ) adıyla bir kurum oluşturuldu. Bu sırada esere “Dâiretü’l-maârif-i Fârsî, Dâiretü’l-maârif-i Âkā-yı Ali Ekber Dihhudâ ve Ferheng-i Âkā-yı Dihhudâ” gibi adlar verilmesi teklif edildiyse de Dihhudâ bu iddialı isimler yerine Luġatnâme’yi tercih etti. İlk önce Ali Ekber Dihhudâ’nın evinde ve onun başkanlığında bir yazı kurulu oluşturularak telif ve basımla ilgili çalışmalar başlatıldı. Dihhudâ’nın 1955’te vefatı üzerine vasiyeti gereği eser İran halkına armağan edildi ve Lugatnâme Enstitüsü’nün çalışmaları Millet Meclisi’ne nakledildi; yine müellifin vasiyetiyle yazı kurulu başkanlığına Muhammed Muîn getirildi. 1957’den itibaren çalışmalar Muhammed Muîn’in başkanlığında Tahran Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde devam etti; basım, satış ve dağıtım işleri fakülte dekanlığının yönetimine bırakıldı. 1975 yılına kadar Edebiyat Fakültesi içinde sürdürülen çalışmalara bu tarihten sonra müstakil bir binada devam edildi. Muîn’in 1966’da rahatsızlanması üzerine, kurumun Edebiyat Fakültesi’ne taşınmasından bir süre sonra çalışmalara katılmış olan Seyyid Ca‘fer Şehîdî kendisine vekâlet etti ve Muîn 1971’de vefat edince de yazı kurulu başkanlığına getirildi; Luġatnâme onun yönetiminde tamamlandı.
Farsça’nın en geniş sözlüğü olma özelliğini taşıyan ve alfabetik olarak düzenlenen eserde kelimelerin çoğunda kronolojik sırayla şiir veya nesir örnekleri (şevâhid) verilmiştir. Sözlükler dışında taranan eserlerden derlenen ve diğer sözlüklerde bulunmayan birçok kelime, terkip ve “mesele” yer verilmesiyle sözlüğün kapsamı genişlemiş, aynı zamanda eser, eski metinlerde karşılaşılan güçlüklerin çözümünde önemli bir kaynak teşkil etmiştir. Ayrıca Türkçe, Moğolca, Hintçe, Fransızca, İngilizce, Almanca ve Rusça gibi dillerden Farsça’ya geçen çok sayıda kelime de sözlükte yer almıştır. Kelimelerin eş anlamlıları ile karşıt anlamlılarının zikredilmesi, normal kullanımları yanında terim anlamının da verilmesi, bu arada mahallî kullanımlara işaret edilmesi sözlüğün bir diğer özelliğidir. Yeni buluşlarla ilgili terimlerde kavramın Farsça ile karşılanması mümkünse Farsça’sı tercih edilmiş, bu olmadığı takdirde yabancı şekli alınmıştır. Luġatnâme’de ansiklopedik mahiyetinin gereği olarak kişiler ve yerler hakkında da belli başlı temel kaynakları gösterilmek suretiyle bilgi verilmiştir. Tarihî şahsiyetlere ait fotoğraflar, ayrıca haritalar ve istatistik cetvelleri sözlüğün değerini arttıran diğer hususlardır.
Luġatnâme’nin telif edildiği döneme kadar kaleme alınan Fars diline dair çalışmaların bu dilin kendi esaslarına ve klasik dönem dilcilerinin eserlerine dayanmayıp Batı dillerinin veya Arapça’nın bir taklidi olduğu, bu sebeple Luġatnâme’nin çeşitli yerlerinde verilen Farsça’nın
kurallarıyla ilgili bilgilerin büyük önem taşıdığı, bunların derlenip kitap haline getirilmesi durumunda Fars dilinin kurallarına dair orijinal bir çalışmanın ortaya çıkacağı belirtilmektedir.
Yaklaşık 20.000 ana madde ile 6000 kadar özel isimden oluşan, büyük boy üç sütun halinde 26.475 sayfadan meydana gelen eserin ilk fasikülü 1946’da (1325 hş.), son fasikülü ise 1980’de (1359 hş.) yayımlanmış olup toplam 203 fasikül ve kırk cilt olarak düzenlenmiştir. Mukaddime cildi Fars dili, Farsça sözlükler, Dihhudâ’nın hal tercümesi ve Luġatnâme’nin hazırlanmasıyla ilgili bilgilere ayrılmıştır. Eser daha kullanışlı bir duruma getirilmek üzere biri mukaddime olmak üzere on beş cilt halinde yeniden yayımlanmış (1373/1993-94), ayrıca CD-ROM’a da aktarılmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Dihhudâ, Luġatnâme (Muîn), Mukaddime, s. 295-405; Ferheng-i Fârsî, VI, 1815; a.mlf., “Luġatnâme”, ed-Dirâsâtü’l-edebiyye, sy. 2-3, Beyrut 1959, s. 147-162; A. Shakoor Ahsan, Modern Trends in the Persian Language, Islamabad 1976, s. 43, 163; Muhammed İsti‘lâmî, Bugünkü İran Edebiyatı Hakkında Bir İnceleme (trc. Mehmet Kanar), Ankara 1981, s. 86, 93-94; M. Debîri Siyâkī, Ferhenghâ-yi Fârsî ve Ferheng-i Günehâ, Tahran 1368, s. 225-233; Gulâmrızâ Sütûde, Mercişinâsî ve Reviş-i Taĥķīķ der Edebiyyât-ı Fârsî, Tahran 1371, s. 39-43; M. Ca‘fer Yâhakkī, Çûn Sebû-yi Tişnih, Tahran 1374 hş./1995, s. 52-54; DMF, II, 2497; A. H. Zarrinkoob, “Dehқћuda”, EI² Suppl. (İng.), s. 207-208.
Rıza Kurtuluş