LUGAL, Mehmet Necati
(1881-1964)
Arap-Fars dilleri ve edebiyatları âlimi.
2 Nisan 1881’de İstanbul’da doğdu. Trabzonlu Çizmecioğulları ailesinden Hacı Hüseyin Hüsnü Efendi’nin oğludur. Resmî tahsili yanında Kur’ân-ı Kerîm’i ezberlediği gibi dönemin tanınmış hocalarından ders aldı. Şeyhülislâm Mûsâ Kâzım Efendi’den Arapça ve Farsça öğrendi. Metafizik, İslâm düşüncesi ve edebiyatı hakkında geniş bilgi sahibi oldu ve ondan bu konularda icâzetnâme aldı (1905). Ayrıca Dağıstanlı Hâlis Efendi ile Mostar müftüsü Ali Fehmi Câbiç’in talebesi oldu. Medreseden mezun olduktan sonra 1903’te Dârülmuallimîn’de ders verdi ve Beyazıt Camii’ndeki dersiâmlar arasında yer aldı. Balkan Savaşı sırasında babası ile birlikte hacca gitti. 1914-1915’te Mercan İdâdîsi’nde, İstanbul Sultânîsi’nde, Soğukçeşme Askerî Rüşdiyesi’nde, Kuleli Askerî İdâdîsi’nde, Dârüşşafaka’da ve İstanbul’daki yüksek medreselerde dinî ilimlerle Arapça ve Farsça hocalığı yaptı. 1917’de Harbiye Nezâreti tarafından açılan imtihanı kazanarak Almanya’daki Türk öğrencilere Türkçe ve dinî ilimler hocası ve müfettiş olarak tayin edildi ve Postdam’a gitti. Bu görevi sırasında Alman şarkiyatçılarının dikkatini çekti. I. Dünya Savaşı’nın ardından Hamburg Üniversitesi Doğubilim Enstitüsü’ne davet edildi (1 Mart 1919). Kısa bir süre ilmî yardımcılıktan sonra aynı enstitüde Türk ve Fars dili ve edebiyatları okutmanlığına getirildi (Ağustos 1921). II. Dünya Savaşı’nın başlamasına kadar (Eylül 1939) bu görevde kaldı. Beyazıt Umumi (Halk) Kütüphanesi müdürü İsmail Saib Sencer’in emekliye ayrılması üzerine onun görevini devralmak için İstanbul’a geldi. Kendisine kütüphane müdürlüğü yanında İstanbul kütüphaneleri birinci grup şefliği de verildi. Eserlerin korunması hususunda İstanbul Üniversite Kütüphanesi Müdürü Fehmi Ethem Karatay, aynı kütüphanede görevli uzman W. Gottschalk ve Hellmut Ritter’den oluşan bir komisyon kurdu. Dönemin Maarif vekili Hasan Âli Yücel’in emriyle 1943’te Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Klasik Şark Dilleri Kürsüsü profesörlüğüne tayin edildi. Ayrıca 1949’da Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’nin kurulmasında emeği geçtiği gibi öğretim kadrosunda da fahrî olarak Arapça ve Farsça hocalığı yaptı. 1952’de yaş haddinden emekliye ayrıldı, ancak ders vermeyi sürdürdü. 1956-1959 yılları arasında Bonn ve Frankfurt üniversitelerinde misafir profesör olarak bulundu ve Alman Araştırma Kurumu’nun (Deutsche Forschungsgesellschaft) Almanya’da bulunan Doğu ülkeleriyle ilgili yazmaların kataloglanması projesinin Frankfurt Üniversitesi’ne düşen Arapça yazmaların kataloglarının çıkarılması çalışmasına katıldı. 1959’da Türkiye’ye döndü. Türk Tarih Kurumu’nda Doğu dilleri
ve edebiyatları eserleri uzmanı oldu. Ancak bu görevi çok sürmedi. Yaş haddini kaldıran yeni üniversiteler kanununun çıkması üzerine Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Klasik Türkçe Metinler Kürsüsü hocalığına getirildi. Bu görevde iken 23 Mart 1964’te vefat etti.
Necati Lugal iyi bir medrese öğrenimi görmüş, sürekli okuyan, alçak gönüllülüğü ve sade yaşayışı ile dikkati çeken bir ilim adamı idi. Mesaisini, Türk tarih ve kültürüne ait değerli eserlerin neşrini yapmaya ve bunları Türkçe’ye çevirmeye hasretmiştir. Aydın Sayılı ile birlikte Fârâbî’nin “halâ” üzerine makalesini (Ankara 1951) ve “Fârâbî’nin Tabiat İlminin Kökleri Hakkında Yüksek Makaleler Kitabı”nın Arapça metinleriyle birlikte tercümelerini yayımlamıştır (Belleten, XV/57 [1951], s. 81-122). Adnan Sadık Erzi ile beraber Viyana Millî Kütüphanesi’nde bulunan (nr. H. O 161), Fâtih Sultan Mehmed devrine ait Münşeât Mecmuası’nı (İstanbul 1956), Tâcîzâde Sâdî Çelebi’nin Münşeât’ını (İstanbul 1956), Fâtih Sultan Mehmed’in muhtelif seferlerine ait fetihnâmeleri (İstanbul Enstitüsü Dergisi, İstanbul 1956, II, 169-184; III, 177-192) ve İbn Bîbî’nin Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı (Ayasofya, nr. 2985) el-Evâmirü’l-ǾAlâǿiyye fi’l-umûri’l-ǾAlâǿiyye adlı eserinin I. cildini (Ankara 1957) neşretmiştir. Paris Bibliothèque Nationale (Suppl. Persan 1536) ve Gotha’da (Herzogl., Bibl. pt. 203) kayıtlı muhtasar “Selçuknâmeler”i Yazıcızâde Ali tercümesiyle karşılaştırarak neşre hazırlamıştır. Eserin I. cildi Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi tarafından basılmış (Ankara 1957), II ve III. ciltler ise yayımlanmamıştır. Ayrıca Faruk Sümer ile birlikte Ebû Bekr-i Tihrânî’nin Kitâb-ı Diyârbekriyye adlı eserini iki cüz halinde neşretmiştir (Ankara 1962, 1993).
Necati Lugal’in Türkçe’ye çevirdiği eserler arasında Firdevsî’nin Şâhnâme’si başta gelmektedir. Şark İslâm klasikleri arasında ilk dört cildi yayımlanan eserin (İstanbul 1945-1955) hazır olan V ve VI. ciltleri henüz neşredilmemiştir. Yine Şark İslâm klasikleri arasında çıkan Tezkire-i Devletşah da (Ankara 1963; Devletşah Tezkiresi, İstanbul 1977) önemli tercümelerindendir. Ayrıca Ebü’l-Hasan Ali b. Nâsır b. Ali el-Hüseynî’den Aħbârü’d-devleti’s-Selcûķıyye’yi (Ankara 1943), Nizâmeddin Şâmî’den Žafernâme’yi (Ankara 1949) ve Müneccimbaşı Ahmed Dede’den Karahanlılar kısmını (İstanbul 1950) Türkçe’ye çevirmiştir. Osman Reşer ile birlikte Sehi Bey’s Tezkere (İstanbul 1942) ve Fuzulî, des türkischen Dichters Fuzulî Poem “Laylâ Meğnun” und die gereimte Erzählung “Benk u Bâde” (Haşiş und Wein) (İstanbul 1943) adlı eserleri hazırlamıştır. Bunların dışında Muhammed b. Hüseyin el-Beyhakī’nin Târîħ-i Beyhaķī, Meâlî’nin Hünkârnâme, Muhammed Nazım’ın Gazneli Sultan Mahmut’un Hayatı ve Zamanı, Hüseyin Kulı’nın Azerbaycan ve İran’ın Millî Birliği, Gerdîzî’nin Zeynü’l-aħbâr ve Ali b. Mülûk el-Münşî’nin Žafernâme adlı eserlerini tercüme etmiş olup bu eserler Türk Tarih Kurumu Arşivi’nde bulunmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Necati Lugal Armağanı, Ankara 1968, tür.yer.; Hasan Duman, “Necati Lugal”, Beyazıt Devlet Kütüphanesi 100 Yaşında, İstanbul 1984, s. 53-54; Faruk Sümer, “Prof. Necati Lugal”, TTK Belleten, XXVIII (1964), s. 305-309; İbrahim Agâh Çubukçu, “Prof. Necati Lugal ve Eserleri”, AÜİFD, XII (1964), s. 129-133; Osman Ersoy, “Profesör Necati Lugal’ın Ardından”, Kütüphaneciliğin Sesi, II, Ankara 1964, s. 24; W. Björkman, “Necati Lugal, Gestorben am 23. 3. 1964 in Ankara”, Isl., XLI (1965), s. 261-262; Abdulkerim Abdulkadiroğlu, “Hocam Necati Lugal’ın Hatırasına”, Millî Eğitim, sy. 85, Ankara 1989, s. 68-72; İ. Parlatır, “Lugal, Necati”, TA, XXIII, 96.
Mihin Lugal