LİSÂNÜ’l-ARAB
(لسان العرب)
İbn Manzûr’un (ö. 711/1311) Arapça sözlüklerin en büyüklerinden olan ansiklopedik sözlüğü.
22 Zilhicce 689 (26 Aralık 1290) tarihinde eserini tamamlayan İbn Manzûr mukaddimesinde, önceki sözlükleri ya kelime sayısı fazla fakat tasnifi başarısız veya tasnifi güzel olmakla birlikte kelime sayısı az olmak üzere iki kategoride ele alıp eleştirmekte ve bu eksiklikleri gidermek üzere Tehźîbü’l-luġa (Ezherî), el-Muĥkem (İbn Sîde), eś-Śıĥâĥ (Cevherî), et-Tenbîh ve’l-îżâĥ Ǿammâ vaķaǾa fi’ś-Śıĥâĥ (İbn Berrî) ve en-Nihâye (Mecdüddin İbnü’l-Esîr) adlı sözlükleri temel kaynak olarak kullanmak suretiyle tasnif ve hacim bakımından daha mükemmel bir sözlük yazmak istediğini, bunu da Kur’an ve Sünnet’in dili olan Arapça’yı korumak için yaptığını açıklamaktadır.
İbn Manzûr Lisânü’l-ǾArab’a, mukaddimeden sonra biri Ezherî’nin Tehźîbü’l-luġa’sının sonunda yer alan, bazı sûrelerin başındaki hurûf-ı mukattaa ile ilgili, diğeri Harâllî’den naklen hece (alfabe) harflerinin mahreç ve sıfatlarına dair olmak üzere iki bölüm (bab) eklemiştir (İbrâhim el-Ebyârî, I, 363). Bölümlerin girişinde o bölümü oluşturan harfin mahreç ve sıfatları ile âlimlerin bu konudaki ihtilâfları çeşitli kaynaklardan aktarılarak verilmiştir.
Lisânü’l-ǾArab’da kelimeler “Śıĥaĥ” ekolüne göre düzenlenmiş, kelime köklerinin son harfleri “bab”, ilk harfleri “fasıl” adıyla alfabetik olarak dizilmiştir. Ortadaki harfler arasında da alfabetik sıra gözetilmiş, türemiş kelimeler ilgili kök altında yer almıştır. Buna göre köklerinin son harfi hemze olan kelimeler birinci bölümü, yâ olanlar da son bölümü oluşturmuştur.
Sözlükte kelimelerin anlamları âyet, hadis ve şiirden getirilmiş bol örneklerle (şevâhid) delillendirilmiştir. Örneklerin sadece anlam yönü değil sarf, nahiv, itikadî, fıkhî ve ahlâkî yönleri üzerinde de durulmuş, yer yer değişik lehçelere temas edilmiştir. Bazı şiir örneklerinin sadece Lisânü’l-ǾArab’da bulunması müellifin anılan beş temel kaynaktan başka eserlerden de yararlandığını göstermektedir.
Dil, tefsir, hadis, fıkıh, şahıs ve yer adları ile tarihî olaylar ve edebiyat tarihine dair verilen bilgiler Lisânü’l-ǾArab’a ansiklopedi niteliği kazandırmaktadır. Sözlüğün kök ve türev olarak 80.000 kelime ihtiva ettiği söylenir. Bilgisayarla yapılan sayıma göre eserde 6538 üçlü (sülâsî), 2548 dörtlü (rubâî) ve 187 beşli (humâsî) olmak üzere toplam 9273 kök kelime yer almaktadır (Ali Hilmî Mûsâ, s. 149).
Lisânü’l-ǾArab iç sıralamada bazan isimleri, bazan da fiilleri öne alması, yararlandığı kaynaklardaki bir kısım kelime veya mânaları kaydetmemesi, ayrıca bazı kelime ve mânaları ihmal etmesi, sadece Abbâsîler devrine kadarki edebî malzemeden faydalanılması, sonraki edebî ürünlerle halk ağzındaki kelimelere fasih kabul edilmediğinden yer verilmemesi gibi yönleriyle eleştirilmiştir (Hüseyin Nassâr, II, 571-572).
Eser ilk defa Fâris eş-Şidyâk’ın tashihiyle yirmi cilt olarak neşredilmiş (Bulak 1299-1308), daha sonra defalarca basılmıştır (I-XV, Beyrut 1955-1956, 1968; I-XV, Beyrut 1963; I-XX, Beyrut 1965 [Bulak baskısından ofset]; nşr. Yûsuf Hayyât - Nedim Mar’aşlî, I-IV, Beyrut 1970 [kelimeler kökün ilk harfine göre alfabetik dizilmiş, son cilt, İngilizce ve Fransızca karşılıkları ile Arap dil akademilerince kabul edilen ilmî ve teknik terimler olarak ilâve edilmiş, adı da Lisânü’l-ǾArabi’l-muĥîŧ şeklinde değiştirilmiştir]; nşr. Abdullah Ali el-Kebîr v.dğr., I-IX, Kahire 1979-1986 [ilk harfe göre alfabetik dizimli olup son üç cildi çeşitli fihristlerden oluşur]; nşr. Emîn M. Abdülvehhâb - M. Sâdık el-Ubeydî, I-XVIII, Beyrut 1986 [son üç cilt fihrist, 2. bs. 1417/1997]; nşr. Ali Şîrî, I-XVIII, Beyrut 1408/1988 [son üç cilt fihristtir]).
Özellikle basıldıktan sonra ilim adamlarının dikkatini çeken Lisânü’l-ǾArab üzerinde ta‘lik, tashih, tenkit, ihtisar ve fihrist türünde birçok çalışma yapılmıştır. Sözlük daha önce Abdullah b. Muhammed ed-Demenhûrî (ö. 1027/1618) tarafından “Reşfü’đ-đarab min Lisâni’l-ǾArab” adıyla ihtisar edilmeye başlanmış, fakat tamamlanamamıştır. Abdullah İsmâil es-Sâvî eseri, Tehźîbü’l-Lisân ismiyle kelimeleri ilk harflerine göre alfabetik olarak dizip tehzip ve ihtisar etmiş (ilk beş cildi Kahire 1335), Muhammed en-Neccârî de aynı adla kelimeleri alfabetik sıraya göre dizmek suretiyle eseri tehzip ve ihtisar etmiş ve bazı ilâvelerde bulunmuştur. Abdülemîr Ali Mühennâ başkanlığındaki bir heyet sözlüğü Lisânü’l-Lisân Tehźîbü Lisâni’l-ǾArab ismiyle ihtisar etmiştir (I-II, Beyrut 1993).
Lisânü’l-ǾArab’ın hatalarının tashihine dair ilk çalışma, Muhammed el-Hüseynî’nin Bulak baskısının kenarına düştüğü tashih notlarıdır. İkinci çalışma, Ahmed Teymur Paşa’nın Taśĥîĥu aġlâŧı Lisâni’l-ǾArab adıyla yazdığı eserdir (I-II, Kahire 1334-1343). Bu konuda bir diğer çalışma, Abdüsselâm Muhammed Hârûn’un Taĥķīķāt ve tenbîhât fî MuǾcemi Lisâni’l-ǾArab’ıdır (Kahire 1399). Abdüssettâr Ahmed Ferrâc’ın Dımaşk Arap İlim Akademisi dergisinde çıkan makalelerinden (1960) sonra Tevfîk Dâvûd Kurbân da sözlükteki hatalara dair birçok makale yayımlamıştır (bk. bibl.). Fritz Krenkow, Lisânü’l-ǾArab’ın yarısı hacminde ta‘likat (tashih, tenkit ve tamamlama notları) yazdığı gibi Seyyid b. Ali el-Mersafî de Bulak baskısı üzerine eserin hacmine yakın ta‘likat kaleme almıştır (Ahmed Abdülgafûr Attâr, s. 201).
Lisânü’l-ǾArab’ın son zamanlarda yapılan baskılarına (Kahire 1979-1986; Beyrut 1986, 1408/1988) değişik fihrist / indeks ciltleri eklendiği gibi müstakil indeksleri de hazırlanmıştır. Mevlevî Abdülkayyum’un Bulak neşrini esas alarak hazırladığı indeks Lahor’da basılmıştır (1938). Yâsîn el-Eyyûbî, MuǾcemü’ş-şuǾarâǿ fî Lisâni’l-ǾArab adıyla sözlükte geçen şairlerin indeksini hazırlamış (Beyrut 1980), Halîl Ahmed Amâyire ve Ahmed Ebü’l-Heycâ da Beyrut 1968 baskısını esas alarak bilgisayar yardımıyla Lisânü’l-ǾArab’ın ayrıntılı bir indeksini yapmıştır (I-VII, Beyrut 1407/1987).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Manzûr, Lisânü’l-ǾArab, Beyrut 1414/1994, “crb” md.; ayrıca bk. Ahmed Fâris eş-Şidyâk’ın mukaddimesi, I, 5-6; Zebîdî, Tâcü’l-Ǿarûs (nşr. Ali Şîrî), Beyrut 1414/1994, “krm” md., ayrıca bk. mukaddime, I, 49; Sıddîk Hasan Han, el-Bülġa fî uśûli’l-luġa (nşr. Nezîr Muhammed Mektebî), Beyrut 1408/1988, s. 486-489; Brockelmann, GAL, II, 25; Suppl., II, 14-15; J. A. Haywood, Arabic Lexicography, Leiden 1965, s. 72-91; Hüseyin Nassâr, el-MuǾcemü’l-ǾArabî: Neşǿetühû ve teŧavvürüh, Kahire 1968, II, 544-574; Emîl Bedî‘ Ya‘kūb, el-MeǾâcimü’l-luġaviyye: Bedâǿetühâ ve teŧavvürühâ, Beyrut 1981, s.113-118; Abdülazîz b. Yûsuf Keylânî, “Ķırâǿe taĥlîliyye fî muķaddimeti’ş-Şidyâķ Ǿalâ Lisâni’l-ǾArab”, Fi’l-muǾcemiyyeti’l-ǾArabiyyeti’l-muǾâśıra, Beyrut 1407/1987, s. 155-180; Ahmed Abdülgafûr Attâr, eś-Śıĥâĥ ve medârîsü’l-muǾcemâti’l-ǾArabiyye, Mekke 1410/1990, s. 201; Ali Hilmi Mûsâ, “Dirâse tikniyye muķārene limeǾâcimi’ś-Śıĥâĥ ve Lisâni’l-ǾArab ve Tâci’l-Ǿarûs”, el-MuǾcemü’l-ǾArabiyyü’t-târîħî, Tunus 1991, s. 147-158; Yüsrî Abdülganî Abdullah, MuǾcemü’l-meǾâcimi’l-ǾArabiyye, Beyrut 1411/1991, s. 187-193; Ahmed eş-Şerkāvî İkbâl,
MuǾcemü’l-meǾâcim, Beyrut 1993, s. 220-221, 234; Tevfîk Dâvûd Kurbân, “Emşile mine’l-aġlâŧi’l-vâķıǾa fî Lisâni’l-ǾArab”, MMİADm., XXXIX (1964), s. 510-515, 687-702; XL (1965), s. 533-535, 678-690, 890-895; XLI (1966), s. 203-208, 388-391, 546-567, 728-741; XLII (1967), s. 363-365, 641-643; Ahmed Muhtâr Ömer, “İbn Manžûr el-Luġavî”, Revista del Instituto de Estudios Islámicos en Madrid, XVIII, Madrid 1974-75, s. 155-164; Fârûk Mahmûd el-Cenûbî, “Menhecü İbn Manžûr ve menhecühû fî Lisâni’l-ǾArab”, Âdâbü’r-Râfideyn, VII, Musul 1976, s. 507-528; Hannâ Haddâd, “Cühûdü’l-muǾâśırîn fî ħidmeti Lisâni’l-ǾArab ve fihristihî”, The Arabist Budapest Studies in Arabic, XI-XII, Budapest 1994, s. 135-150; Ahmed Ateş, “İbn Manzûr”, İA, V/2, s. 768-769; İbrâhim el-Ebyârî, “Lisânü’l-ǾArab”, Tİ, I, 353-367; Muhammed Cevâd-ı Envârî, “İbn Manžûr”, DMBİ, IV, 704-706.
Hulûsi Kılıç