LÂRÎ, Muslihuddin
(مصلح الدين اللاري)
Molla Muslihuddîn Muhammed (Mehmed) b. Salâh b. Celâliddîn Mültevî el-Lârî (ö. 979/1572)
Hâşiye ve risâleleriyle tanınan âlim.
916 (1510) yılı civarında bugün İran sınırları içinde bulunan Lâristan bölgesinin merkezi Lâr şehrinde doğdu. Kaynaklarda geçen Ensârî, Sa‘dî ve Ubâdî nisbeleri, bizzat kendisi tarafından belirtildiği üzere ashaptan Sa‘d b. Ubâde el-Ensârî’nin soyundan gelmesiyle ilgilidir (Storey, I, 116). Mîr Gıyâseddin Mansûr ve Mîr Kemâleddin Hüseyin Lârî gibi âlimlerden ders aldı. 1530’da Hindistan’a gitti; Argun hânedanı hükümdarlarından Hüseyin Şah Argun’a ve himayesine mazhar olduğu Bâbürlü Hükümdarı Hümâyun’a hocalık yaptı. Hümâyun’un ölümünden (963/1556) sonra meydana gelen karışıklıklar sebebiyle Hindistan’ı terkederek Halep’e geldi. Kısa bir süre sonra hacca gidip tekrar Halep’e döndü. Ardından İstanbul’a geçti. Şeyhülislâm Ebüssuûd Efendi ve diğer bazı âlimlerle mübâhaselerde bulunarak yetkinliğini ispat etti ve 50 akçe maaşla müderris tayin edildi. Fakat umduğu itibarı bulamayan Lârî maaşının azlığını bahane ederek İstanbul’dan ayrılıp Diyarbekir’e gitti. Vali İskender Paşa onu çok iyi karşıladı, kendisine ve çocuklarına hoca olarak tuttu. Ayrıca 967 (1560) yılında Diyarbekir’in en yüksek medresesi olan Hüsrev Paşa (Hüsreviye) Medresesi müderrisliğine ve Diyarbekir müftülüğüne tayin etti. Lârî bu görevini hayatının sonuna kadar sürdürdü ve Diyarbekir’de vefat ederek Safa Camii’nin hazîresine defnedildi.
Muslihuddîn-i Lârî aklî ve naklî ilimlerde geniş bilgiye sahipti. Kâtib Çelebi eserleri hakkında bilgi verirken birçoğunun benzerinin yazılmadığını söyler (Keşfü’ž-žunûn, I, 60, 191; II, 1372). Lârî Arapça ve Farsça şiirler de kaleme aldı; İstanbul’da iken Ebüssuûd Efendi’nin el-Ķaśîdetü’l-mîmiyye’sine yazdığı nazîre pek başarılı bulunmamıştır. Şiirde “Kelâmî” mahlasını kullanan Lârî muhtemelen Türkçe de biliyordu, çünkü Arapça ve Farsça bilmeyen İskender Paşa’nın çocuklarına hocalık yapması mümkün olmazdı.
Eserleri. 1. Ĥâşiye Ǿalâ Envâri’t-tenzîl (Manisa İl Halk Ktp., nr. 37). 2. Tefsîru sûreti’l-ķadr (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 3182). 3. Şerĥu’l-ErbaǾîn li’n-Nevevî (Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 102; Fâtih, nr. 781). 4. Şerĥu Şemâǿili’n-nebî. Tirmizî’nin eserinin Arapça ve Farsça şerhidir (İÜ Ktp., nr. 5544; Süleymaniye Ktp., Beşir Ağa, nr. 121, Şehid Ali Paşa, nr. 477). 5. Şerĥu’l-İrşâd fî furûǾi’ş-ŞâfiǾiyye. İbnü’l-Mukrî el-Yemenî’ye ait eserin şerhi olup asıl adı TaǾyînü’r-reşâd ve tebyînü’l-irşâd’dır (Keşfü’ž-žunûn, I, 69). 6. Ferâǿiżü’l-Lârî (Şerĥu’s-Sirâciyye). Hanefî fakihi Sirâceddin Muhammed b. Mahmûd es-Secâvendî’nin el-Ferâǿiżü’s-Sirâciyye adlı eserinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 792). 7. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Mevâķıf. Cürcânî’nin Adudüddin el-Îcî’ye ait el-Mevâķıf’ına yazdığı şerh üzerine hâşiyedir (a.g.e., II, 1893; Süleymaniye Ktp., Beşir Ağa, nr. 396). 8. Ĥâşiye Ǿalâ MeŧâliǾi’l-enžâr. Beyzâvî’nin ŦavâliǾu’l-envâr’ına Mahmûd b. Abdurrahman el-İsfahânî tarafından MeŧâliǾu’l-enžâr adıyla yazılan şerhin hâşiyesidir (İÜ Ktp., nr. 2396). 9. Risâle fî baĥŝi’l-ĥaşri ve’l-meǾâd (Risâle fî iŝbâti’l-ĥaşri’l-cismânî) Köprülü (Mehmed Asım Bey, nr. 224) ve Râşid Efendi (nr. 11277) kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır. 10. Risâle fî beyâni ķudretillâh (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 3235). 11. Risâle fî burhâni’t-temânuǾ fî âyeti “Lev kâne fîhimâ âlihe” (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 3235; Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3790, Hüsrev Paşa, nr. 244/2). 12. Risâle fî ĥalli muġāleŧâti ictimâǾi’n-naķīżayn (Süleymaniye Ktp., Damad İbrâhim Paşa, nr. 791/5). 13. Risâle fi’l-ĥareke (Süleymaniye Ktp., Nâfiz Paşa, nr. 1220). 14. Risâle fî baĥŝi’l-irâde (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 385/6). 15. Risâle fî mesǿeleti’l-ebǾâd (Süleymaniye Ktp., Damad İbrâhim Paşa, nr. 791/3). 16. MecmûǾu’r-resâǿil (Süleymaniye Ktp., Damad İbrâhim Paşa, nr. 791). 17. Baĥŝü tamâmi’l-müşterek (Gotha Ktp., nr. 87/2, 88/2; Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 385/4). 18. Risâle fî taĥķīķi sâlibâti’l-maĥmûl (Süleymaniye Ktp., Damad İbrâhim Paşa, nr. 791/4). 19. Mürşidü’l-ġınâǿ şerĥu Emŝileti’l-binâǿ (Millet Ktp., nr. 4328; Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 1229; Râşid Efendi Ktp., nr. 11287). 20. Ünmûźecü’l-Ǿulûm (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 2145). 21. Ĥâşiye Ǿale’l-Muŧavvel. Sa‘deddin et-Teftâzânî’nin belâgata dair eserinin
hâşiyesidir (Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 1027; Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 867, Şehid Ali Paşa, nr. 2188). 22. Ĥâşiye Ǿale’l-Fevâǿidi’ż-Żiyâǿiyye. Molla Câmî’nin İbnü’l-Hâcib’e ait el-Kâfiye adlı esere yazdığı şerhe hâşiyedir (Köprülü Ktp., Mehmed Âsım Bey, nr. 569; Süleymaniye Ktp., Celâl Ökten, nr. 439, Şehid Ali Paşa, nr. 2374). “Lârî” nisbesi sebebiyle Abdülgafûr-i Lârî ile (ö. 912/1506) Muslihuddîn-i Lârî birbirine karıştırılarak Abdülgafûr’un aynı esere yazdığı hâşiye Muslihuddin’e nisbet edilmiştir (Serkîs, II, 1584; Abdülhâdî el-Fazlî, s. 82). 23. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi Tehźîbi’l-manŧıķ ve’l-kelâm. Sa‘deddin et-Teftâzânî’nin eserine Celâleddin ed-Devvânî tarafından yazılan şerhin hâşiyesidir (Râşid Efendi Ktp., nr. 1438; Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1788, Hacı Beşir Ağa, nr. 105). 24. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Ķāđî Mîr Ǿalâ Hidâyeti’l-ĥikme. Esîrüddin el-Ebherî’nin Hidâyetü’l-ĥikme adlı eseri üzerine Kādî Mîr Meybüdî tarafından yapılan şerhin hâşiyesidir (İstanbul 1271, 1289, 1302, 1307, 1309, 1318). Gelenbevî de Lârî’nin hâşiyesine bir hâşiye yazmıştır (İstanbul 1270). 25. Şerĥu’l-ǾAđudiyye fi’l-âdâb. Adudüddin el-Îcî’nin münazara kurallarına dair el-Âdâbü’l-ǾAđudiyye adlı risâlesinin şerhidir (Manisa İl Halk Ktp., nr. 1373). 26. Mirǿâtü’l-edvâr ve mirķātü’l-aħbâr. Farsça bir dünya tarihi olup Osmanlı Padişahı II. Selim’e takdim edilmiştir. Eserin son bölümünde Kanûnî Sultan Süleyman’ın ölümüne kadar (974/1566) Osmanlı tarihine ve daha önce ölmüş olan devlet adamlarının, âlimlerin ve müelliflerin bir listesine yer verilir. Eser, Sadrazam Sokullu Mehmed Paşa’nın isteği üzerine Hoca Sâdeddin Efendi tarafından düzeltilip genişletilmiş ve dokuz bölümü Türkçe’ye çevrilmiştir (Keşfü’ž-žunûn, II, 1646). Yazma nüshaları Nuruosmaniye (nr. 3156) ve Süleymaniye (Ayasofya, nr. 3085; Âşir Efendi, nr. 245) kütüphanelerinde bulunmaktadır. Sahaflar Şeyhizâde Esad Efendi, bu tercümeden de faydalanarak Mirǿâtü’l-edvâr’ı Zîbâ-yı Tevârîh adıyla yeniden tercümeye başlamışsa da tamamlayamamıştır. Ârif Nevşâhî, Mirǿâtü’l-edvâr ve mirķātü’l-aħbâr’ın Timurlular döneminde Horasan ve Mâverâünnehir’de yaşamış âlimlerin hayatından bahseden bazı bölümlerini neşretmiştir (bk. bibl.). 27. Şerĥ-i Risâle der Ǿİlm-i Heyǿet. Ali Kuşçu’ya ait risâlenin Farsça şerhidir (Keşfü’ž-žunûn, I, 900). Müellifin Bâbürlü Hükümdarı Hümâyun’a takdim ettiği Teźkire fî Ǿilmi’l-heyǿe bu eser olmalıdır (Şerĥ-i Risâle’nin yazma nüshaları için bk. İhsanoğlu v.dğr., I, 181-182). 28. Risâle fî taĥķīķi ħaŧŧi’l-fecr (ĥiśśeteyi’l-fecr) ve’ş-şafaķ. Lârî’nin, Mekke’de iken fecirle şafak arasındaki farkın tesbiti konusunda sorulan bir soruya verdiği cevabı ihtiva eder (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2722/1).
BİBLİYOGRAFYA:
Hısım Ali Çelebi, el-Ǿİķdü’l-manžûm fî źikri efâđıli’r-Rûm (Taşköprizâde, eş-Şeķāǿiķu’n-nuǾmâniyye içinde), Beyrut 1395/1975, s. 419-422; Atâî, Zeyl-i Şekāik, İstanbul 1268, s. 169-172; Keşfü’ž-žunûn, I, 60, 69, 191, 475, 516, 900; II, 1060, 1116, 1251, 1372, 1646, 1893, 2029; İbnü’l-İmâd, Şeźerât (Arnaût), X, 510-511; Evliya Çelebi, Seyahatnâme, IV, 55; Sicill-i Osmânî, IV, 494; Serkîs, MuǾcem, II, 1584; Brockelmann, GAL, II, 553-554; Suppl., II, 620-621; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 251; Nefîsî, Târîħ-i Nažm u Neŝr, I, 355-356; Ahmed Gülçîn-i Meânî, Târîħ-i Teźkirehâ-yı Fârsî, Tahran 1350, II, 775-777; Babinger (Üçok), s. 105-106; Ömer Ferruh, MeǾâlimü’l-edebi’l-ǾArabî fi’l-Ǿaśri’l-ĥadîŝ, Beyrut 1985, I, 456-459; Abdülhâdî el-Fazlî, Fihristü’l-kütübi’n-naĥviyyeti’l-maŧbûǾa, Zerkā (Ürdün) 1407/1986, s. 82; Safâ, Edebiyyât, V/1, s. 304-305; V/3, s. 1663-1669; Storey, Persian Literature, I, 116-117; Şevket Beysanoğlu, Anıtları ve Kitâbeleri ile Diyarbakır Tarihi, Ankara 1996, II, 448, 658-659; Ekmeleddin İhsanoğlu v.dğr., Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, İstanbul 1997, I, 179-183; Khalid Alavi, “The Life and Scholarship of al-Lari”, Journal of the Research Society of Pakistan, XVIII/3, Lahore 1981, s. 45-66; Ârif Nevşâhî, “Mirǿâtü’l-edvâr ve mirķātü’l-aħbâr”, MaǾârif, XIII/3, Tahran 1375/1997, s. 91-113; Kāmûsü’l-a‘lâm, V, 3966; H. Sohrweide, “al-Lārī, Muĥammad b. Śalāĥ”, EI² (İng.), V, 682.
Hulûsi Kılıç