LÂLEKÂÎ
(اللالكائي)
Ebü’l-Kāsım (Ebü’l-Hüseyn) Hibetullāh b. el-Hasen b. Mansûr el-Lâlekâî et-Taberî er-Râzî (ö. 418/1027)
Hadis hâfızı, kelâm âlimi ve Şâfiî fakihi.
Takunya yapıp sattığı için Arapça’da bu anlama gelen “levâlik” kelimesine nisbetle Lâlekâî diye tanındı (Sem‘ânî, V, 669). Taberistanlı olup bir müddet orada yaşadıktan sonra önce Rey’e gitti, ardından Bağdat’a yerleşti. Ebû Hâmid el-İsferâyînî, Ca‘fer b. Abdullah el-Fennâkî, Îsâ b. Ali b. Îsâ el-Vezîr, Ebû Tâhir el-Muhallis, Ebü’l-Hasan İbnü’l-Cündî, Ebû Ahmed el-Faradî, İbn Ebü’l-Fevâris ve Ebû Mes‘ûd ed-Dımaşkī’nin de aralarında bulunduğu yüzü aşkın hocadan hadis dinledi. Kendisinden Hatîb el-Bağdâdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin el-Ukberî, oğlu Ebû Bekir Muhammed b. Hibetullah ve İbn Zehrâ Ahmed b. Ali et-Tureysîsî hadis rivayet etti. Bağdat’a göç edinceye kadar sadece hadis ilimleriyle meşgul olan Lâlekâî’nin Ebû Hâmid el-İsferâyînî’den Şâfiî fıkhı öğrendiğine dair bilgilerden hareketle (Hatîb, XIV, 70; İbnü’l-Cevzî, VIII, 34) onu Şâfiî fakihleri arasında sayanlar olmuşsa da (Brockelmann, GAL, I, 192; Sezgin, I, 501) Sübkî’nin Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyyeti’l-kübrâ’sında yer almaması, kendisinin amelî mezhebi konusunda kesin bir bilgi bulunmadığını göstermektedir.
İyi bir hadis münekkidi kabul edilen ve görüşlerine başvurulan Lâlekâî amelde ehl-i hadîs, itikadda Selef yolunu benimsemiştir (İbn Kesîr, XII, 25). Silefî, Lâlekâî’nin tedlîs yaptığını söylemiş, râviler hakkında verdiği bazı bilgiler dolayısıyla yanılmakla suçlandığı olmuştur. Lâlekâî 6 Ramazan 418’de (10 Ekim 1027) Dînever’de vefat etti. Erken yaşta öldüğü için hadis bilgisinden ve eserlerinden yeterince istifade edilemediği belirtilmektedir.
Eserleri. 1. Şerĥu uśûli iǾtiķādi Ehli’s-sünne ve’l-cemâǾa. Çeşitli kaynaklarda es-Sünne, Şerĥu’s-sünne, Şerĥu iǾtiķādi Ehli’s-sünne, Ĥucecü uśûli iǾtiķādi Ehli’s-sünne ve’l-cemâǾa, Şerĥu ĥuceci uśûli iǾtiķādi Ehli’s-sünne ve’l-cemâǾa, Meźâhibü Ehli’s-sünne gibi adlarla da anılır. Lâlekâî’nin hayatının sonlarında kaleme aldığı anlaşılan eserin mukaddimesinde Selef’in sünnete bağlılığı, aklı esas
alan Mu‘tezile’nin hadisi bilmediği, bid‘at karşısında âlimlerin tavrı ve ehl-i hadîsin üstünlüğü ele alınmış, daha sonra Allah’ın birliği, isimleri ve sıfatları, Ehl-i sünnet’in Kur’an’a bakışı, Allah’ın zâtını düşünmekten nehiy, kader, mûcize, iman, günah, tövbe, kabir, kıyametin alâmetleri gibi konular işlenmiştir. Eser, Ebû Muâz Mahmûd b. İmâm b. Mansûr tarafından el-Münteķā min Şerĥi uśûli iǾtiķādi Ehli’s-sünne ve’l-cemâǾa adıyla ihtisar edilmiş ve müellifin Kerâmâtü evliyâǿillâh adlı kitabının yine Ebû Muâz Mahmûd tarafından yapılan muhtasarı ile birlikte yayımlanmıştır (Cidde 1415/1994). Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (Hadis, nr. 325) es-Sünen adıyla kayıtlı bulunan nüsha da bu eser olmalıdır. Ayrıca kimliği tesbit edilemeyen bir kişi rivayetlerin senedlerini çıkararak kitabı Kâşifü’l-ġumme fî iǾtiķādi Ehli’s-sünne adıyla ihtisar etmiş, bu muhtasar üzerinde Abdullah Sâlih el-Müşeykıh, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye’de (Külliyyetü usûli’d-dîn) yüksek lisans tezi hazırlamıştır (1405/1985). Ahmed b. Sa‘d b. Hamdân el-Gāmidî de eser üzerinde doktora çalışması yapmış (1402, Câmiatü Ümmi’l-kurâ külliyyetü’ş-şerîa) ve bunu dokuz cilt halinde yayımlamıştır (Riyad 1405-1415/1985-1994). 2. Kerâmâtü evliyâǿillâh. Müellifin akaide dair eserini ikmal eder mahiyetteki bu çalışmanın bir nüshası Almanya’da Leipzig Kütüphanesi’nde (Leipzig, nr. 318/2), bir bölümü de Chester Beatty Kütüphanesi’nde (nr. 4644/1) bulunmaktadır (Sezgin, I, 501). Kitap, Muħtaśaru Kerâmâti evliyâǿillâhi Ǿazze ve celle adıyla Ebû Muâz Mahmûd b. İmâm b. Mansûr tarafından ihtisar edilerek neşredilmiştir (yk. bk.). 3. Esmâǿü ricâli’ś-Śaĥîĥayn (MaǾrifetü esmâǿi men fi’ś-Śaĥîĥayn). Günümüze ulaşmamakla birlikte Zehebî ve İbn Hacer el-Askalânî gibi müellifler özellikle Śaĥîĥayn’da rivayeti bulunan çeşitli râviler hakkında bu eserden yararlanmışlardır (Zehebî, Mîzânü’l-iǾtidâl, II, 445-446; İbn Hacer, I, 239-240, 311; II, 201, 241; III, 156, 237; VII, 215). Kehhâle’nin Kitâbü Ricâli’ś-śaĥâbe adıyla müellife nisbet ettiği çalışma da muhtemelen aynı eserdir. 4. el-Emâlî. Mecâlis adıyla kayıtlı, VII. (XIII.) yüzyılda istinsah edilen birkaç meclise ait bir cüzü ile kırkıncı meclise ait diğer bir cüzü Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunmaktadır (Mecmua, nr. 63, 68). 5. Şerĥu Kitâbi ǾÖmer b. el-Ħaŧŧâb. Hz. Ömer’in Şam melikiyle yaptığı bir anlaşma üzerine ona gönderdiği mektubun şerhi olduğu anlaşılan eserden İbn Kayyim el-Cevziyye iktibaslarda bulunmuştur (bk. bibl.).
BİBLİYOGRAFYA:
Lâlekâî, Şerĥu uśûli iǾtiķādi Ehli’s-sünne ve’l-cemâǾa (nşr. Ahmed Sa‘d Hamdân), Riyad, ts. (Dâru Tayyibe), neşredenin girişi, I, 69-101, 128-130; Hatîb, Târîħu Baġdâd, XIV, 70-71; Sem‘ânî, el-Ensâb (Bârûdî), V, 669; İbnü’l-Cevzî, el-Muntažam, VIII, 34; Zehebî, Teźkiretü’l-ĥuffâž, III, 1083-1084; a.mlf., AǾlâmü’n-nübelâǿ, XVII, 419-420; a.mlf., Mîzânü’l-iǾtidâl, II, 445-446; İbn Kayyim el-Cevziyye, Aĥkâmü ehli’ź-źimme (nşr. Subhî es-Sâlih), Beyrut 1403/1983, I, 744, 749, 752, 761-764; İsnevî, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, II, 366; İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 25; İbn Hacer, Tehźîbü’t-Tehźîb, I, 239-240, 311; II, 201, 241; III, 156, 237; VII, 215; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 504; Brockelmann, GAL, I, 192; Suppl., I, 308; Sezgin, GAS, I, 501, 513; Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 29, 31, 352, 365.
İbrahim Hatiboğlu