LÂHÎCÎ, Abdürrezzâk b. Ali
(عبد الرزّاق بن علي اللاهيجي)
Abdürrezzâk b. Alî b. el-Hüseyn el-Lâhîcî el-Gîlânî (ö. 1072/1661 [?])
İranlı filozof, kelâm âlimi ve şair.
Lâhîcân’da doğdu. İran’ın muhtelif şehirlerine seyahatler yaptı. Kâşân ve İsfahan’da bulunduğu sıralarda uzun süre Molla Sadrâ ile birlikte oldu ve ondan felsefe alanında dersler aldı. Diğer hocalarının kimler olduğu bilinmemektedir; bir şiirinde övgüyle söz ettiği Mîr Dâmâd’ın düşüncelerinden faydalandığını kaydeder. Şiirlerinde kullandığı Feyyâz mahlasının kendisine hocası ve kayınpederi Molla Sadrâ tarafından verildiği belirtilmektedir (Tebrîzî, IV, 362). Seyahatlerinin ardından Kum’a yerleşen ve hayatının önemli bir kısmını orada geçiren Lâhîcî ölümüne kadar Medrese-i Ma‘sûme’de ders verdi. Öğrencileri arasında Muhammed Saîd el-Kummî ile birçok eserin yazarı Mirza Hasan ve Mirza İbrâhim adındaki oğulları bulunmaktadır. Bazı kaynaklar Lâhîcî’nin 1051’de (1641) vefat ettiğini kaydetmekteyse de (Hânsârî, IV, 197; AǾyânü’ş-ŞîǾa, VII, 470) bu doğru değildir. Zira Şah II. Abbas’ın yönetimi devralmasından (1642-1666) sonraki bir dönemde Lâhîcî’nin hayatta olduğu bilinmektedir. Ayrıca Sermâye-i Îmân adlı eserini 1058’de (1648) kaleme almıştır (EI2 [İng.], V, 605). Bu sebeple kaynağı tesbit edilemese de Şemseddin Sâmi’nin verdiği 1072 (1661) tarihi (Kāmûsü’l-a‘lâm, V, 3457) isabetli görünmektedir. Divanında yer alan şiirlerinde Lâhîcî’nin Şah I. Safî ile Şah II. Abbas’tan övgüyle söz etmesi ve birçok eserini onlara ithaf etmesi adı geçen yöneticilerle arasının iyi olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte Molla Muhsin-i Kâşânî ve Kādî Saîd el-Kummî’nin üne kavuşmalarının ardından Şah Abbas nezdinde itibardan düştüğü anlaşılmaktadır.
Molla Sadrâ’nın önde gelen talebelerinden olan Lâhîcî, İsfahan felsefe ekolü içerisinde yetişmiş önemli bir şahsiyettir. Molla Sadrâ’nın yanında İbn Sînâ, Sühreverdî el-Maktûl, Nasîrüddîn-i Tûsî gibi düşünürlerin de onun üzerinde büyük etkisi vardır. Aynı zamanda bir kelâm âlimi olan Lâhîcî, belirli sem‘iyyât bahisleri dışında cedele dayanan kelâmcılara karşı burhana bağlı kalan filozofların görüşlerini desteklemiştir. Abdullah Efendi el-İsfahânî, onun kelâmî konuların yer aldığı bir kısım eserini felsefî çalışmalar olarak nitelendirmektedir (Riyâżü’l-Ǿulemâǿ, III, 115). Lâhîcî’nin felsefî yaklaşımında İbn Sînâ’nın özel bir yeri vardır. Nitekim Tûsî’ye hayranlığını açıkça ifade etmesine rağmen İbn Sînâ’nın görüşlerinden ayrıldığı noktalarda Tûsî’yi eleştiriye tâbi tutmuş, yine İbn Sînâ’nın felsefî sistemiyle uyuşmayan noktalarda Molla Sadrâ’nın görüşlerini reddetmiştir. Lâhîcî’nin felsefî görüşleri orijinal olmaktan ziyade eklektik bir karaktere sahiptir; bununla birlikte felsefî kavramları ve problemleri inceleme ve tartışma noktasında ileri bir düzeye ulaşmıştır. Modern zamanlara kadar bir kısım eserlerinin yaygın biçimde yararlanılan metinler olma özelliğini koruması onun bu niteliğini açık şekilde ortaya koymaktadır.
İşrâkī geleneğe bağlı sûfîmeşrep bir kişiliğe sahip olan Lâhîcî, gerçeğe ulaşma noktasında keşf ve müşahedeye dayalı sûfî yöntemin akıl yürütmeye dayalı felsefî yöntemden üstün olduğu görüşündeydi. Bununla birlikte sûfî yöntemle elde edilen bilgilerin felsefî yöntemle elde edilen bilgilere ters düşemeyeceğini savunmaktaydı. Bu temelden hareketle, Sühreverdî ve Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin sadece işrâk ya da ilhamla elde edilebileceğini ileri sürdükleri irfanî öğretinin bütün unsurlarını reddetmiştir. Nitekim sûfîlerin kabul ettiği vahdet-i vücûd nazariyesini desteklemekle birlikte onların bunu açıklama biçimine itiraz etmiştir. Lâhîcî şairlik yönüyle de Fars dili ve edebiyatının önemli bir siması idi. Divanında topladığı şiirleri bu hususu ortaya koymaktadır. Abdullah Efendi el-İsfahânî onun fıkıh ve hadis alanlarında yetersiz olduğunu kaydetmektedir (a.g.e., III, 114).
Eserleri. 1. Gevher-i Murâd. Safevî Sultanı Şah II. Abbas’a ithafen Farsça olarak kaleme alınan eser ontoloji, ilâhiyyât, nübüvvet, imâmet ve meâd gibi felsefenin ve Şiî kelâmının geleneksel konularına dairdir. Tahran’da 1271 (1855) yılında yayımlanan kitabın daha sonra yeni baskıları yapılmıştır (Tahran 1985, 1993). 2. Sermâye-i Îmân fî iŝbâti uśûli’l-Ǿaķāǿid bi-ŧarîķı’l-burhân. Müellifin 1058’de (1648) bir arkadaşının isteği üzerine Farsça olarak yazdığı eser Gevher-i Murâd’da ele alınan konuların bir özeti mahiyetindedir (nşr. Mirza Muhammed eş-Şîrâzî, Bombay, ts.). 3. Şevâriķu’l-ilhâm. Arapça yazılmış olup Nasîrüddîn-i Tûsî’nin Tecrîdü’l-Ǿaķāǿid’ine (Tecrîdü’l-kelâm) yapılmış geniş ve orijinal bir şerhtir. İbnü’l-Mutahhar el-Hillî, Mahmûd b. Abdurrahman el-İsfahânî ve Ali Kuşçu gibi âlimlerin şerhlerinden alıntıların yapıldığı ve görüşlerinin tartışıldığı eser 1311’de (1893) Tahran’da basılmıştır. 4. Dîvân. Müellifin Farsça şiirlerinin toplandığı eserde yaklaşık 5000 beyit bulunmaktadır (Tahran 1990). 5. Ĥavâşî Ǿalâ Mebâĥiŝi cevâhiri’ş-Şerĥi’l-Cedîd li’t-Tecrîd. Ali Kuşçu’nun Tûsî’nin Tecrîdü’l-Ǿaķāǿid’ine yaptığı şerhin hâşiyesidir. Lâhîcî’nin girişte belirttiğine göre eser kendisinin daha önce yaptığı geniş şerhin bir özeti niteliğindedir. 6. TaǾlîķāt Ǿale’l-Ĥavâşi’l-Ħaferiyye Ǿalâ Şerĥi İlâhiyyâti’t-Tecrîd. Şemseddin Haferî’nin Ali Kuşçu şerhinin ilâhiyyât bölümüne yazdığı hâşiyeye Lâhîcî’nin ta‘likidir. 7. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-İşârât. Nasîrüddîn-i Tûsî’nin İbn Sînâ’nın el-İşârât ve’t-tenbîhât’ına yaptığı şerhe yazılmış bir hâşiyedir. 8. Ĥâşiye Ǿalâ Ĥâşiyeti ǾAbdillâh el-Yezdî Ǿalâ Tehźîbi’l-manŧıķ. Abdullah el-Yezdî’nin Teftâzânî’nin Tehźîbü’l-manŧıķ ve’l-kelâm adlı eserine yaptığı şerhin hâşiyesidir. 9. Teşrîķāt. Farsça yazılmış olup tevhid, adalet ve aşk konusunda yazılmış üç risâleyi ihtiva eder (Son beş eserin yazma nüshaları için bk. EIr., I, 155).
Kaynaklarda Lâhîcî’ye nisbet edilen diğer eserler de şunlardır: Şerĥu’l-Heyâkîl fî Ĥikmeti’l-işrâķ (Sühreverdî’nin Ĥikmetü’l-işrâķ adlı eserine yazılmış bir şerhtir); Risâle fî Ĥudûŝi’l-Ǿâlem; el-Kelimetü’ŧ-ŧayyibe (Mîr Dâmâd ile Molla Sadrâ’nın varlık ve mahiyetle ilgili görüşlerinin muhâkemesine dairdir); Meşâriķu’l-ilhâm fî şerĥi Tecrîdi’l-kelâm (Tûsî’nin Tecrîdü’l-kelâm’ının şerhidir;
Abdullah Efendi el-İsfahânî bu kitabın Şevâriķu’l-ilhâm’dan farklı olduğunu ve eksik kaldığını kaydetmektedir; bk. Riyâżü’l-Ǿulemâǿ, III, 115). Bunların dışında Lâhîcî’ye Şerĥu Fuśûśi’l-ĥikem adlı bir eser nisbet edilmekteyse de (Hidâyet, s. 228; EIr., I, 155) bunun Abdürrezzâk el-Kâşî’ye ait olabileceği belirtilmektedir (Hânsârî, IV, 198).
BİBLİYOGRAFYA:
Abdullah Efendi el-İsfahânî, Riyâżü’l-Ǿulemâǿ ve ĥiyâżü’l-fużalâǿ (nşr. Ahmed el-Hüseynî), Kum 1401, III, 114-115; Hidâyet, Teźkire-i Riyâżü’l-Ǿârifîn, Tahran 1888, s. 228; Hânsârî, Ravżâtü’l-cennât (nşr. Esedullah İsmâiliyyân), Kum 1391/1971, IV, 196-198; Tebrîzî, Reyĥânetü’l-edeb, IV, 361-363; Rieu, Supplement to the Catalogue of the Persian Manuscripts, s. 4-5, 205-206; Celâleddin Âştiyânî, “Seyrî der Ârâǿ-i Mullâ ǾAbdürrezzâķ Lâhîcî”, Yâdnâme-i Ĥakîm Lâhîcî, Tahran 1374/1954, s. 92-155; AǾyânü’ş-ŞîǾa, VII, 470-471; Seyyed Hossein Nasr, The Islamic Intellectual Tradition in Persia (ed. Mehdi Amin Razavi), Richmond 1996, s. 53, 146, 163, 243, 258; M. Horten, “Die philosophischen und theologischen Ansichten von Lahici”, Isl., III (1912), s. 91-131; Kāmûsü’l-a‘lâm, V, 3457; A. H. Zarrinkoob, “Lāhīғјī”, EI² (İng.), V, 605; W. Madelung, “ǾAbd-al-Razzāq b. ǾAlī b. al-Ĥosayn, Lāhījī”, EIr., I, 154-157.
Ömer Mahir Alper