KŪTÜ’l-KULÛB

(قوت القلوب)

Ebû Tâlib el-Mekkî’nin (ö. 386/996) tasavvufa dair eseri.

Tam adı Ķūtü’l-ķulûb fî muǾâmeleti’l-maĥbûb ve vaśfi ŧarîķi’l-mürîd ilâ maķāmi’t-tevĥîd olan eserin ne zaman yazıldığı kesin olarak belli değildir. Ancak 350 (961) yılında vefat eden Ebü’l-Hasan İbn Sâlim’den “merhum” diye söz edildiğine göre (I, 152, 153, 294) bu tarihten sonra kaleme alınmış olması gerekir. Müellifin çağdaşları Ebû Nasr es-Serrâc’ın el-LümaǾ ve Kelâbâzî’nin et-TaǾarruf’undan çok daha hacimli olan Ķūtu’l-ķulûb kırk sekiz bölümden meydana gelir. Eserde farz ve nâfile ibadetlere, evrâd ve dualara, nefis, kalp, ruh ve bunların çeşitli hallerine, muhâsebe, murâkabe, vesvese, gaflet ve müridlerin göz önünde bulundurmaları gereken hususlara ve tasavvufî makamlara geniş yer verilmiş, konular anlatılırken âyet ve hadislere, sahâbe ve tâbiîn sözlerine başvurulmuş, ayrıca sûfîlerin söz ve menkıbelerinden istifade edilmiştir. Bununla birlikte Ķūtü’l-ķulûb sadece bir tasavvuf kitabı değildir. Eserde namaz, oruç, hac ve zekât gibi ibadetlerin mânevî ve tasavvufî mânaları yanında fıkıhla ilgili yönleri de açıklanmış, ahlâk ve eğitim konularına da yer verilmiştir. Eser bu bakımdan Gazzâlî’nin İĥyâǿına benzer. Konular anlatılırken yer yer İsrâiliyat’tan alıntılar yapılmış, Arap atasözleri, Araplar’ın örf ve âdetleriyle ilgili şiir ve kıssalar nakledilmiştir. Ebû Tâlib el-Mekkî ele aldığı konuları geniş bir tahlile tâbi tutarak yorumlamış, bazan da eleştirilerde bulunarak özellikle bid‘atlara dikkat çekmiştir.

Eserini kaleme alırken daha önce aynı konularda yazılan kaynaklardan da istifade eden Ebû Tâlib el-Mekkî’nin verdiği bilgilerin önemli bir bölümü hocalarının ve İbnü’l-Cellâ, Ebû Saîd İbnü’l-A‘râbî, Muzaffer b. Sehl, Ahmed b. Dahhâk ez-Zâhid, Ebû Ali el-Kirmânî, Muhammed b. Îsâ el-Mukrî gibi sûfîlerin kendisine anlattıklarına dayanır. Ebû Saîd İbnü’l-A‘râbî’nin Ŧabaķātü’n-nüssâk’ı ile İbn Atâ’nın Şerefü’l-faķr’ı Ķūtü’l-ķulûb’un kaynakları arasındadır. Ķūtü’l-ķulûb’da Ebü’l-Hasan İbn Sâlim ile babası Ebû Abdullah İbn Sâlim gibi Sâlimiyye’nin kurucularının etkisi de görülmektedir. Ebû Tâlib el-Mekkî, Sehl b. Abdullah et-Tüsterî’nin


(ö. 283/896) görüşlerinden onlar vasıtasıyla yararlanmıştır. Hasan-ı Basrî, İbrâhim b. Edhem, Ebû Süleyman ed-Dârânî ve Bâyezîd-i Bistâmî gibi ilk zâhid ve sûfîlerin görüşlerinden istifade eden müellif, Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’i ile Ebû Dâvûd’un es-Sünen’inden nakiller yapmıştır.

Ehl-i sünnet’in görüşlerinin esas alındığı Ķūtü’l-ķulûb’da Mu‘tezile, Mürcie ve Hâricîler eleştirilmiş, Mu‘tezile tenkit edilirken Selef itikadı savunulmuştur. Allah’ın sıfat, fiil ve isimleri, özellikle tevhid konusu tasavvuf açısından da açıklanmıştır. Tasavvufu şeriatla bütünleştirici bir yaklaşımı içermesi eserin çok ilgi görmesine sebep olmuştur.

Sûfî müellifleri derinden etkileyen Ķūtü’l-ķulûb tasavvuf konusunda yazılan eserlere örnek olmuştur. el-Münķıź mine’đ-đalâl adlı eserinde Ķūtü’l-ķulûb’dan yararlandığını söyleyen Gazzâlî İĥyâǿdaki bilgilerin önemli bir bölümünü bu kitaptan almıştır. İĥyâǿü Ǿulûmi’d-dîn’in Ķūtü’l-ķulûb’un genişletilmiş ve sistemleştirilmiş bir şekli olduğu söylenebilir. Abdülkādir-i Geylânî el-Ġunye’yi, Şehâbeddin es-Sühreverdî ǾAvârifü’l-maǾârif’i, Yahyâ b. Ahmed el-Bâharzî Evrâdü’l-aĥbâb ve fuśûśü’l-âdâb’ı, İzzeddin el-Kâşî Miśbâĥu’l-hidâye’yi yazarken Ķūtü’l-ķulûb’dan faydalanmıştır.

Abdurrahman-ı Câmî Ķūtü’l-ķulûb’un tasavvufî sırları toplayan bir hazine olduğunu, daha önce bu sahada bir eşinin yazılmadığını söyler (Nefaĥât, s. 121). Ebü’l-Hasan eş-Şâzelî müridlerine Ķūtü’l-ķulûb’u okumalarını tavsiye etmiş ve İĥyâǿdan ilim, Ķūtü’l-ķulûb’dan nur fışkırdığını söylemiş, İbn Abbâd er-Rundî mutlaka bu esere başvurulması gerektiğini vurgulamıştır. Ķūtü’l-ķulûb’un güzel bir şekilde yazılmasına, ciltlenmesine ve süslenmesine önem verilmiştir. Saryakus Tekkesi şeyhi Mecdüddîn-i Aksarâyî’nin yanında Ķūtü’l-ķulûb’un fevkalâde güzel bir nüshasını gördüğünü kaydeden Safedî satılık olsaydı bu nüshaya 3000 akçe vermeye hazır olduğunu söyler (el-Vâfî, IV, 116).

Ebû Abdullah el-Mühtedî eseri Tebsîŧu kitâbi Ķūti’l-ķulûb adıyla şerhetmiş, İbn Abbâd er-Rundî el-Beyânü’ş-şâfî, Muhammed el-Esvî Ĥayâtü’l-ķulûb fî keyfiyeti’l-vüśûl ile’l-maĥbûb adlı eserlerinde Ķūtü’l-ķulûb’un anlaşılması güç bazı ifadelerini açıklamışlardır. Hindli sûfî Gîsûdırâz’ın da bu tarz bir eseri vardır. Muhammed b. Halef el-Ümevî adlı bir Endülüslü âlim Ķūtü’l-ķulûb’u el-Uśûl ile’l-ġarâżi’l-maŧlûb min cevâhiri Ķūti’l-ķulûb adıyla özetlemiştir. Hüseyin b. Ma‘n ile Derviş Abdülkerîm b. Ali de eseri özetlemişlerdir (Keşfü’ž-žunûn, II, 1361; Brockelmann, GAL, I, 217; Sezgin, I, 667; Shukri, XXVIII/2 [1989], s. 169).

Ķūtü’l-ķulûb içerdiği hadislerden bir kısmının zayıf, bazılarının uydurma olduğu, Allah’ın sıfatları konusunda yapılan yorumlar içinde hatalı olanların bulunduğu ileri sürülerek Hatîb el-Bağdâdî, İbnü’l-Cevzî, İbn Teymiyye ve İbn Kesîr gibi âlimler tarafından eleştirilmiştir (Târîħu Baġdâd, III, 89; el-Muntažam, VII, 189; Resâǿilü’l-kübrâ, II, 306; el-Bidâye, XI, 319).

İlki 1310’da (1892) Kahire’de olmak üzere birkaç defa basılan eserin (I-II, Beyrut, ts.; I-II, Kahire 1351/1933; I-V, Kahire 1937; I-II, Kahire 1961; nşr. Ahmed Ata, Kahire 1964) tenkitli neşri Abdülmün’im Hifnî tarafından yapılmıştır (I-II, Kahire 1412/1991). Ķūtü’l-ķulûb, dipnot ve açıklamalar eklenerek Von Richard Gramlich tarafından Die Nahrung der Herzen Abū Tālib al-Makkīs Qūt al-qulūb adıyla Almanca’ya çevrilmiştir (I-IV, Stuttgart 1992-1995).

BİBLİYOGRAFYA:

Ebû Tâlib el-Mekkî, Ķūtü’l-ķulûb, Mısır 1961, I-II; Hatîb, Târîħu Baġdâd, III, 89; Gazzâlî, İĥyâǿ, I, 116-118; Aynülkudât Hemedânî, Şekve’l-ġarîb, Tahran 1962, s. 26; İbnü’l-Cevzî, el-Muntažam, VII, 189; a.mlf., Telbîsü İblîs (nşr. M. Münîr ed-Dımaşkī), Kahire 1368, s. 210; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 303; İbn Atâullah el-İskenderî, Leŧâǿifü’l-minen, Kahire 1304, s. 68; İbn Teymiyye, MecmûǾu fetâvâ, X, 551-552; a.mlf., er-Resâǿilü’l-kübrâ, Kahire 1323, II, 306; İbn Abbâd er-Rundî, er-Resâǿilü’ś-śuġrâ (nşr. P. Nwyia S. J.), Beyrut 1957, s. 58; Yahyâ b. Ahmed el-Bâharzî, Evrâdü’l-aĥbâb ve fuśûśü’l-âdâb, Tahran 1345 hş., s. 357; Safedî, el-Vâfî, IV, 116; İbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 319; Muhammed Pârsâ, Tevhide Giriş: Faslü’l-hitâb Tercümesi (trc. Ali Hüsrevoğlu), İstanbul 1988, s. 209; Câmî, Nefeĥât, Tahran 1947, s. 121; Keşfü’ž-žunûn, II, 1361; İsmail Hakkı İzmirli, Siyer-i Celîle-i Nebeviyye, İstanbul 1332, s. 98; Brockelmann, GAL, I, 217; Suppl., I, 359-360; Abdülhamîd Abdülmün‘im Medkûr, Ebû Ŧâlib el-Mekkî ve Menhecühü’ś-śûfî (yüksek lisans tezi, Kahire 1972), s. 79 vd.; Sezgin, GAS, I, 667; Bilâl Saklan, Kūtu’l-kulûb’daki Tasavvufî Hadîslerin Hadis Metodolojisi Açısından Değeri (doktora tezi, 1989), SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 24-153; M. A. M. Shukri, “Abū Tālib al-Makkī and his Qūt al-kulūb”, IS, XXVIII/2 (1989), s. 161-170; Louis Massignon, “Ebû Tâlib el-Mekkî”, İA, VII, 644; Fethullah Müctebâî, “Ebû Ŧâlib Mekkî”, DMBİ, V, 631.

Bilal Saklan