KUSEM b. ABBAS
(قثم بن العبّاس)
Kusem b. el-Abbâs b. Abdilmüttalib el-Hâşimî (ö. 57/676)
Sahâbî.
Hz. Peygamber’in amcası Abbas’ın oğludur. Annesi Ümmü’l-Fazl Lübâbe bint Hâris el-Hilâliyye, Hz. Hatice’den sonra müslüman olan ilk kadın olup Resûl-i Ekrem’in hanımlarından Meymûne’nin kız kardeşidir. Resûlullah kendisine benzetilen Kusem’i arkadaşlarıyla oynarken görmüş ve bineğinin arkasına bindirmişti. Kusem Hz. Peygamber’in cenazesi yıkanırken hazır bulunmuş, cesedi sağa sola çevirmiş, Resûlullah’ı kabrine yerleştirmiş ve kabirden en son o çıkmıştı. Bu sebeple Resûl-i Ekrem’e en son dokunan kişi olarak tanınır. Hz. Hüseyin’in sütkardeşiydi. Hz. Peygamber’den ve babasından, ayrıca kardeşi Fazl ve Talha b. Ubeydullah’tan hadis rivayet etmiş, kendisinden Hânî b. Hânî, Abdülmelik b. Muhammed b. Amr ve Ebû İshak es-Sebîî rivayette bulunmuştur.
Hz. Ali’nin hilâfeti döneminde Mekke valiliğine tayin edilen Kusem onun ölümüne kadar bu görevini sürdürdü. Kusem’in Medine valiliği yaptığı da söylenmiştir. Mekke’deki idarî görevleri yanında hac emirliği yaptı (38/658) ve fetvalar verdi. Muâviye’nin 39 (659) yılında Yezîd b. Şecre er-Ruhâvî’yi hac emîri olarak tayin etmesine karşı çıktı. Bunun üzerine Yezîd b. Muâviye kumandasında 3000 kişilik bir ordu Mekke’ye doğru hareket etti. Kusem, ordunun Mekke’ye girmesini engellemek için halka çağrıda bulunduysa da gerekli destek ve yardımı sağlayamadı. Yezîd herhangi bir mukavemetle karşılaşmadan Mekke’ye girdi. Kusem, hac emirliğine Yezîd b. Şecre er-Ruhâvî dışında birinin getirilmesi isteğini tekrarladı. Ebû Saîd el-Hudrî’nin görüşü doğrultusunda hac idaresine Şeybe b. Osman getirildi.
Kusem Muâviye döneminde Horasan Valisi Saîd b. Osman b. Affân’ın kumandasında Horasan civarındaki fetihlere katıldı. Savaşta gösterdiği kahramanlık karşılığında ganimetten bin hisse ayrılması teklif edildiyse de ganimetlerin beşe taksim edilip diğer kişilerin hakları verildikten sonra kendisine pay ayrılması gerektiğini belirtti. Fazilet ve takvâ sahibi olan Kusem, Saîd b. Osman’la birlikte Semerkant seferine katıldı (56/675) ve Semerkant’ta şehid oldu. Merv’de vefat ettiği de belirtilmiştir. Mezarı zamanla ziyaretgâh haline gelmiş, etrafına cami ve medrese yapılmıştır. Semerkantlılar arasında “şâh-ı zend” (yaşayan sultan) olarak anılan Kusem’in mezarına Bâbür devrinde Mezarşah adı verilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA:
Müsned, I, 101, 205, 260; İbn Mâce, “Cenâǿiz”, 65; İbnü’l-Kelbî, Cemhere (Nâcî), s. 32; İbn Sa‘d, eŧ-Ŧabaķāt, VII, 367; Mus‘ab b. Abdullah ez-Zübeyrî, Nesebü Ķureyş (nşr. E. Lévi-Provençal), Kahire 1953, s. 27; Halîfe b. Hayyât, et-Târîħ (Ömerî), Riyad 1405/1985, s. 198, 201; İbn Habîb, el-Muĥabber, s. 17, 46, 107, 409, 455; Buhârî, et-Târîħu’l-kebîr, VII, 194; İbn Kuteybe, el-MaǾârif (Ukkâşe), s. 121, 122, 166; Belâzürî, Fütûĥ (Rıdvân), s. 402; Ya‘kūbî, Târîħ, II, 213; Şerîf er-Radî, Nehcü’l-belâġa (nşr. Subhî es-Sâlih), Kum, ts. (Dârü’l-hicre), s. 457-458;
İbn Ebû Hâtim, el-Cerĥ ve’t-taǾdîl, VII, 145; İbn Abdülber, el-İstîǾâb (Bicâvî), III, 1304-1305; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, III, 440-442; İbn Hacer, el-İśâbe, III, 226-227; V. V. Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan (haz. Hakkı Dursun Yıldız), Ankara 1990, s. 96-97; Abdülhalik Bakır, Hz. Ali Dönemi, Ankara 1991, s. 59-60; Zekeriya Kitapçı, “İslâmiyetin Asya Türk Medeniyetinin Beşiği Semerkant ve Havalisinde İlk Yayılışı”, TDA, sy. 25 (1983), s. 117, 134-135.
Abdülhalik Bakır