KURTUBA
(قرطبة)
Endülüs Emevî Devleti’nin başşehri.
İspanyolca adı Córdoba olan şehir Atlas Okyanusu’nun 200 km. uzağında ve deniz seviyesinden 100 m. yükseklikte, Guadalquivir (Vâdilkebîr) nehrinin kenarında yer alır; Fenikeliler tarafından kurulmuştur. Şehrin son yıllardaki nüfusu 300.000’in üzerindedir (2001’de 308.100). II. Kartaca Savaşı’ndan (m.ö. 218-201)
sonra Romalılar için önem kazandı ve milâttan önce 152’de General Claudius Marcellus’un Keltiber harekâtı sırasında zaptedilerek Baetica eyaletinin merkezi yapıldı. Buraya yerleşen Romalılar içinde çok sayıda soylu kişinin bulunması şehre saygınlık kazandırdı ve halk arasında Patricia Colonia (babalar [konsiller / senatörler] şehri) adıyla tanındı. Coğrafyacı Strabon, İspanya’nın en büyük şehri olduğunu söyler ve zenginliğini Baetis (Guadalquivir) nehri kıyısında yer almasına, kısmen de yakınındaki madenlere ve vadinin bereketli topraklarında gelişen tarım ve hayvancılığa bağlar. Ünlü Latin şairi Martialis şiirlerinde bu şehri övmüş, daha sonra Araplar da burası için Endülüs’ün gururu demişlerdir. V. yüzyılın ilk çeyreğinde Vandallar’ın Kuzey Afrika seferi sırasında yakılıp yıkılan ve 554’te Bizanslılar, 571’de Vizigot Kralı Leovigild tarafından ele geçirilen şehir VIII. yüzyılın başlarına kadar Vizigot hâkimiyetinde kaldı.
Târık b. Ziyâd’ın kumandanlarından Mugīs er-Rûmî, Şevval 92’de (Temmuz-Ağustos 711) şehri önemli bir direnişle karşılaşmadan fethetti. Mugīs Kurtubalılar’a yumuşak davrandı ve yönetimlerini Katolik kilisesinin zulmüne uğrayan yahudilere bıraktı. İkinci vali Hür b. Abdurrahman es-Sekafî (716-719) Endülüs’ün başşehri olarak burayı seçti. Semh b. Mâlik el-Havlânî, Romalılar’ın yaptırdığı köprüyü ve yıkık batı surlarını tamir ettirdi; 750 civarında da Yûsuf b. Abdurrahman el-Fihrî Vizigotlar’ın St. Vicente Kilisesi’ni cuma camisine çevirdi. I. Abdurrahman bağımsızlığını ilân ettikten sonra başşehir Kurtuba’nın surlarını genişletti ve buraya, dedesi Emevî Halifesi Hişâm b. Abdülmelik’in Dımaşk yakınlarındaki sarayını hatırlatan Rusâfe Sarayı’nı yaptırarak arkasından gücünü ve ihtişamını göstermek üzere orijinal planını bizzat çizdiği Kurtuba Ulucamii’nin inşaatını başlattı; onun asıl amacı kendi başşehrini Batı İslâm dünyasının merkezi haline getirmekti. Abdurrahman’ın oğlu ve halefi I. Hişâm camiyi tamamlattı. İspanya’da Emevî döneminin zirvesini teşkil eden III. Abdurrahman, Kurtuba’nın 8 km. kuzeybatısında Sierra Cordoba’nın eteklerine Medînetüzzehrâ Sarayı’nı yaptırdı. O günlerde Kurtuba, Avrupa’da cadde aydınlatmasına sahip ve hamamları olan ilk şehirdi. Hâcib İbn Ebû Âmir el-Mansûr, Kurtuba’nın doğusunda hükümet daireleri için Medînetüzzâhire’yi kurduysa da binalar 1013’teki Berberî ayaklanmasında tamamen yıkıldı. Şehrin İspanyollar tarafından geri alınmasından sonra XI. Alfonso bugün Yeni Alkazar denilen iç kaleyi yaptırdı. Bu kale üç yüzyıl sonra engizisyon merkezi, ardından askerî hastahane ve arkasından hapishane olarak kullanıldı.
İslâmî dönemde Kurtuba, en az çağdaşı İstanbul ve Bağdat kadar veya bugünün birçok kozmopolit yerleşim merkezi kadar karışıktı. Nüfusu Araplar, Franklar, Slavlar, Suriyeliler, Berberîler, Grekler, Gotlar, İspanyol Romanlar ve Batı Afrika kökenli zencilerden oluşuyor, pazarlarında dünyanın her yerinden gelen her zevke uygun mallar sergileniyordu. Şehirde 200.000 ev, 600 cami ve medrese, 800 hamam, 50 hastahane ve çeşitli sanayi tesisleri vardı. Kurtuba III. Abdurrahman zamanında ihtişamının zirvesine yükseldi. II. Hakem’in (961-976) yaptırdığı kütüphanede 400.000’e yakın kitap bulunduğu söylenir. X. yüzyılın sonlarında yönetime hâkim olan Hâcib İbn Ebû Âmir el-Mansûr zamanında bir ilim merkezi haline gelerek Avrupa, Kuzey Afrika ve hatta Asya’dan ilim adamlarını kendine çekti. Emevî hânedanının çöküş sürecinde gerilemeye başlayan şehir 1013’te Berberîler tarafından yağmalandı. 1016-1022 yılları arasında Hammûdîler’in hâkimiyetinde kaldı. III. Hişâm ile (1027-1031) birlikte Emevî hânedanının son bulmasının ardından 1031’den 1070’e kadar Cehverîler’in idaresinde bir cumhuriyet haline gelen Kurtuba daha sonra Abbâdîler’in ve onların arkasından da 1091’de Murâbıtlar’ın, 1148’de Muvahhidler’in ve 1228’de Hûdîler’in eline geçti. 1236’da zayıf durumda olan şehir Kastilya-Léon Kralı III. Fernando tarafından kolayca zaptedildi. Tekrar hıristiyan hâkimiyetine girmesiyle birlikte Kurtuba’nın nüfusu bir ara 50.000’e kadar düştü. Nüfus çok geçmeden yine 300.000’e yükseldiyse de eski günlerin ihtişamı bir daha geri gelmedi; ayrıca XIX. yüzyılda Napolyon ordularının saldırı ve yağmalama felâketine uğradı.
Kurtuba, tarihi boyunca çeşitli ilim dallarında ve özellikle edebiyatta temayüz etmiş pek çok renkli insan yetiştirmiştir. Bunların en önde gelenleri arasında, Romalılar döneminde hatip Seneca ile oğlu filozof Seneca ve torunu ünlü şair Lucanus, İslâmî dönemde de el-Ǿİķdü’l-ferîd adlı şiir antolojisi Doğu’da ve Batı’da bir klasik haline gelen İbn Abdürabbih, ilk dönem âlim-filozofu İbn Meserre, aşk üzerine yazdığı Ŧavķu’l-ĥamâme adlı eseriyle tanınan ve aynı zamanda Batı Avrupa’daki ilk ciddi karşılaştırmalı dinler tarihi kitabının sahibi olan İbn Hazm, Ĥay b. Yaķžân’ın yazarı İbn Tufeyl’e ve Spinoza’ya ilham veren yahudi filozof-tabibi İbn Meymûn, Mâlikî fakihi İbn Rüşd ve torunu ünlü filozof-âlim İbn Rüşd, kıraat âlimi Dânî, tarihçi, fıkıh ve hadis âlimi İbn Beşküvâl, hadisçi Ahmed b. Ömer el-Kurtubî, hadisçi ve kıraat-nahiv âlimi İbn Sa‘dûn el-Kurtubî ile muhaddis-müfessir Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî sayılabilir.
Kurtuba, İslâmî dönemde Dımaşk’tan Emevîler’le birlikte geldikleri sanılan gümüş ustalarıyla meşhurdu; bugün dahi burada çok güzel gümüş işlemeler yapılmaktadır. Aynı şekilde kendi adıyla anılan ince ve parlak renklere sahip bir deri türüyle (hâlâ Batı dillerinde bu tür derilere “cordoban / cordovan” denilmektedir) ve özellikle bu deriden yapılan kitap ciltleriyle de tanınıyordu. Şehirdeki başlıca endüstriler yünlü ve pamuklu dokumacılığıydı.
Araplar’ın, bir kısmını Romalılar’ın temelleri üzerine inşa ettikleri geniş bir alanı kaplayan ve her biri adını yöneldiği şehirden alan yedi kapılı surlardan geriye küçük bir bölüm kalmıştır. Şehir merkezine yakın yerlerde caddeler daralır; eski ve yeni binalar arasında gözle görülen pek az bir fark vardır ve hemen hepsi
beyaza boyanmıştır. Günümüzde de bir kraliyet sarayı olan Emevî sarayı Alkazar’ın Halife III. Abdurrahman zamanına ait kısmı o dönemin bahçeleri arasında durmaktadır; daha eski kısımları ise harabe halindedir. XI. Alfonso’nun yaptırdığı Yeni Alkazar’ın da sadece bir kanadı restore edilmiştir ve halen hapishane olarak kullanılmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Makkarî, Nefĥu’ŧ-ŧîb, I, 455-694; Pedro de Madrazo y Kuntz, Córdoba, Barcelona 1884; A. F. Calvert - W. M. Gallichen, Cordova, a City of the Moors, London 1907; A. Jaén, Historia de la Ciudad de Córdoba, Madrid 1935; É. Lévi-Provençal, Islam d’occident études d’histoire médiévale, Paris 1948, s. 81-107; A. Aguado, Guías: España y Portugal, Madrid 1950, s. 510-518; Philip K. Hitti, Capital Cities of Arab Islâm, Minneapolis 1973, s. 135-163; M. S. Hierro, Córdoba, León 1974; R. C. Knapp, Roman Córdoba, Berkeley 1983; Ahmed Fikrî, Ķurŧuba fi’l-Ǿaśri’l-İslâmî, İskenderiye 1983; Seyyid Abdülazîz Sâlim, Ķurŧuba ĥâżıratü’l-ħilâfe fi’l-Endelüs, İskenderiye 1984, I-II, tür. yer.; Muhammed Abdülvehhâb Hallâf, Ķurŧuba el-İslâmiyye fi’l-ķarni’l-ĥâdî Ǿaşer el-milâdî / el-ħâmis el-hicrî, Tunus 1984; Mumtaz Moin, “Cordova an Intellectual Centre in Muslim Spain”, The Proceeding of the Pakistan History Confenence Seventeenth Session 13-17 February 1977, Karachi 1984, s. 127-134; D. J. Wasserstein, The Caliphate in the West, Oxford 1993, s. 34-39; C. F. Seybold, “Kurtuba”, İA, VI, 1023-1025; a.mlf. - [M. Ocaña Jimenez], “Ķurŧuba”, EI² (İng.), V, 509-512; Mehmet Özdemir, “Endülüs”, DİA, XI, 211-225; A. Engin Beksaç, “Endülüs (Sanat)”, a.e., XI, 225-232.
Thomas B. Irvıng