KURŞUNLU HAN
Manisa’da XV. yüzyılın sonlarına ait han.
Manisa ili merkezinde olup II. Bayezid’in hanımlarından Hüsnüşah (Husniyeşaz) Hatun tarafından yaptırılmıştır. İnşa tarihini belirleyen bir kitâbesi yoksa da Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde kayıtlı (nr. 2132, s. 310/58), Manisa’da Hatuniye Camii’nin bânisi, II. Bayezid’in oğlu Şehinşah’ın annesi Hüsnüşah Hatun vakfına ait 903 (1497-98) tarihli Arapça vakfiyesinden anlaşıldığına göre Hatuniye Camii ile aynı tarihlerde inşa edilmiştir. Hüsnüşah Hatun Manisa’da kaldığı yıllarda Hatuniye Camii, Serâbâd mahallesinde şimdi yıkılmış olan hamamla bunlara vakfedilmiş, bugün Kurşunlu Han olarak anılan büyük hanı da yaptırmış, bu eserleri için zengin gelir kaynakları vakfetmiştir.
Kurşunlu Han çeşitli tamirler görmekle beraber esas şekli değişmemiştir. Sonradan yapılan ilâvelerin ise hanı çirkinleştirdiği muhakkaktır. Yapı 1020 (1611) yılında vuku bulan zelzelede harap olmuş, tamiri için İstanbul’dan emir gönderilmiş, 1053 (1643) ve 1088 (1677) tarihlerinde de büyük tamir görmüştür. Yapılan keşfe göre hanın kıble tarafındaki alt ve üst kemerlerinden on ikisi, altı hücre, ahırın çatısı, odaların kapı ve pencereleri, caminin bazı kurşun aksamı, şadırvanın çatısı, aşhane, ahır ve imaretin çatıları tamire muhtaç durumdaydı. Evliya Çelebi’nin, “Tahıl Pazarı Hanı kurşunludur, kal‘a-misal kırk kubbeli hân-ı kebîrdir kim cümle Arap ve Acem bezirgânı anda meksederler, ismine Hatuniye Hanı derler” diye tarif ettiği yapıdan Rudolf M. Riefstahl, “Yaklaşık olarak kare planlı, büyük ve iyi inşa edilmiş bir Osmanlı hanı” diye söz etmektedir. Yapının Arapça vakfiyesine göre otuz altı tahtanî, otuz sekiz fevkanî odası, büyük avlusu, ortasında havuzu, büyük bir ahırı vardır.
Hüsnüşah Hatun’un vakfiyesinde hana bitişik yirmi bir dükkândan bahsedilmekteyse de bugün sadece batı cephesinde dokuz dükkân bulunmaktadır; kuzey cephesinde ise dükkânların varlığını ispatlayan duvar izlerine rastlanmıştır. Hanın önünden geçen caddenin genişletilmesi sırasında bu dükkânların yıktırıldığı ve avluya bakan odaların kapıları kapatılıp sokak cephelerinin yıkılmasıyla bu mekânların dükkân haline getirildiği anlaşılmaktadır. Avluda bulunması gereken sekizgen havuzun da izlerine rastlanmış ve daha sonra buraya yeni bir havuz yapılmıştır. Vakfiyede hanın bir de ahır kısmından söz edilmektedir. Günümüzde izine rastlanmayan ahır, muhtemelen hanın doğu kısmındaki kapı ile irtibatlı ve bugün itfaiye binasının işgal ettiği hanın doğu bölümündeydi.
Duvarları bir sıra taş, iki sıra tuğla ile inşa edilmiş olan iki katlı hanın ortasında 28,20 × 24,60 ebadında, üstü açık bir avlusu vardır ve cümle kapısı batıdaki tonozlu eyvandır. Kuzey cephesindeki kapı ise sonradan yapılan tamirler esnasında açılmıştır. Avluyu çevreleyen zemin kat revaklarının etrafında sıralanan odalar yaklaşık 3,10 × 3,20 m. ebadında tonozlu hacimlerdir. Alt ve üst kat odaları tonozlu olup sadece girişin üstüne rastlayan altı oda kubbelidir. Bütün odalar tuğla döşenmiştir ve sadece üstteki odalar ocaklıdır. Hanın üst katına, girişin kuzeyinde ve revak içinde bulunan taş bir merdivenle çıkılmaktadır, daha sonra basamakların üzeri şapla kaplanmıştır.
Zaman zaman birtakım tamirler gören Kurşunlu Han son şeklini XIX. yüzyıl sonlarında yapılan empire üslûbundaki onarımla almıştır. 1966 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün statik aksaklıklarının giderilmesi için başlattığı onarım neticesinde bina önceki ilâve ve tâdilâttan kurtarılmış ve orijinal görüntüsüne kavuşturulmuştur. Yapı bugün öğrenci yurdu olarak kullanılmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
R. M. Riefstahl, Cenubu Garbî Anadolu’da Türk Mimarisi (trc. Cezmi Tahir Berktin), İstanbul 1941, s. 27; İbrahim Gökçen, Manisa Tarihinde Vakıflar ve Hayırlar, İstanbul 1946-50, I, 153-154, 158; II, 151; Yüksel, Osmanlı Mi‘mârîsi V, s. 340-341; a.mlf., “Hatuniye Külliyesi”, DİA, XVI, 502; Filiz Oğuz, “Manisa Kurşunlu Han”, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, sy. 1, Ankara 1974, s. 109-127.
Doğan Yavaş