KUHİSTÂNÎ
(القهستاني)
Şemsüddîn Muhammed b. Hüsâmiddîn el-Horasânî el-Kuhistânî (ö. 962/1555)
Hanefî fakihi.
Horasan kasabalarından Kuhistan’da (Kūhistan) doğdu. Timurlu hükümdarlarından Muzaffer Hüseyin Mirza devrinde Şeyhülislâm Herevî’nin talebesi ve İsâmüddin el-İsferâyînî’nin ders arkadaşlarındandı. Geçimini kitap istinsah etmekle sağlıyordu. Güçlü bir hâfızaya sahip olan Kuhistânî fıkıh sahasında ilerleyerek fetva vermeye başladı. 916’da (1510) Horasan’ı Özbekler’in elinden alan Şah İsmâil, bölgeyi Şiîleştirme faaliyetleri çerçevesinde Sünnî ulemâya baskı uygulamaya başlayınca Kuhistânî muhtemelen Buhara’da inzivaya çekildi. CâmiǾu’r-rumûz adlı eserinin müsveddesini de bu sırada tamamladı. Özbek Sultanı Ubeydullah Han Kuhistânî’yi 918 (1512) yılında Timurlular’dan geri alıp devlet merkezi yaptığı Buhara müftülüğüne getirdi. Bu şehirde rağbet gören Kuhistânî bütün Mâverâünnehir’de fetva mercii haline geldi. Kuhistânî 962 (1555) yılında Buhara’da vefat etti; ölüm tarihiyle ilgili olarak 950 (1543) civarı, 953 (1546) ve 963 (1556) yılları da verilmektedir.
Eserleri. 1. CâmiǾu’r-rumûz. Hanefî mezhebinde “mütûn-i erbaa” diye anılan dört muteber kitaptan biri olan Tâcüşşerîa’nın Viķāyetü’r-rivâye’sine Sadrüşşerîa’nın yazdığı en-Nuķāye adlı muhtasarın şerhidir (I-II, İstanbul 1289, 1291, 1298, 1299, 1300, 1303; Leknev 1309; I-III, nşr. W. Nassau Lees, Kalküta 1284; Kazan 1880, 1890, 1894, 1898-1899, 1902-1903; Kahire 1903). 8 Zilhicce 941 (10 Haziran 1535) tarihinde tamamlanan eser Ubeydullah Bahadır Han’a ithaf edilmiştir. Kâtib Çelebi’ye göre eser en faydalı şerhlerden olup büyük bir titizlikle hazırlanmıştır (Keşfü’ž-žunûn, II, 1971). İsâmüddin el-İsferâyînî ise fıkıh sahasında zamanındaki ulemâ arasında temayüz etmediğini söylediği Kuhistânî’nin sahihzayıf, doğru-yanlış birçok şeyi tahkik ve tashih etmeksizin CâmiǾu’r-rumûz’unda aktardığını söyler. Ancak büyük ilgi gördüğü bilinen esere ayrıca İlâhîzâde Muhammed b. Yûsuf el-Bursevî tarafından bir hâşiye yazılmış olması, kendisi de CâmiǾu’r-rumûz’a bir şerh yazan İsferâyînî’nin Kuhistânî’yi -çağdaşlar arasında sık rastlanan rekabet sebebiyle- aşırı derecede eleştirdiğini düşündürmektedir. 2. CâmiǾu’l-mebânî li-mesâǿili (fî şerĥi) fıķhi’l-Keydânî (Şerĥu Fıķhi’l-Keydânî). Lutfullah Fâzıl en-Nesefî el-Keydânî’nin Muķaddimetü’ś-śalât (el-Muķaddimetü’l-Keydâniyye, Meŧâlibü’l-muśallî) adlı eserinin şerhi olup 949 (1542) yılında tamamlanmıştır ve özellikle Mâverâünnehir bölgesinde şöhret bulmuştur (Kazan 1894; Farsça satır arası şerhle birlikte, Lahor 1315). Bu iki eserin Türkiye kütüphanelerinde pek çok yazma nüshası mevcuttur. 3. Ĥâşiye Ǿale’l-Fevâǿid. Abdurrahman-ı Câmî’nin, İbnü’l-Hâcib’in el-Kâfiye’si üzerine yazdığı el-Fevâǿidü’ż-Żiyâǿiyye adlı şerhine hâşiyedir (yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 369; Suppl., I, 533).
BİBLİYOGRAFYA:
Muhammed b. Hüsâmeddin Kuhistânî, CâmiǾu’r-rumûz, İstanbul 1291, I, 2-3; ayrıca bk. Kādîzâde Şerîf İbn Kādî Abdürrahîm el-Buhârî’nin mukaddimesi, s. 13; Keşfü’ž-žunûn, II, 1802, 1971-1972; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VIII, 300; İbnü’l-Gazzî, Dîvânü’l-İslâm (nşr. Seyyid Kesrevî Hasan), Beyrut 1411/1990, IV, 35; Ahlwardt, Verzeichnis, III, 284; IV, 118; Serkîs, MuǾcem, II, 1533, 1581; Philip K. Hitti v.dğr., Descriptive Catalog of the Garret Collection of Arabic Manuscripts in the Princeton University Library, Princeton 1938, s. 581-582, 601; Brockelmann, GAL, I, 369, 469; II, 253; Suppl., I, 533, 648; II, 269; Muhammed Es‘ad Tales, el-Keşşâf Ǿan maħŧûŧâti ħazâǿini kütübi’l-evķāf, Bağdad 1372/1953, s. 61; R. Mach, Catalogue of Arabic Manuscripts (Yahuda Section) in the Garret Collection Princeton University Library, Princeton-New Jersey 1977, s. 94, 151; a.mlf. - E. L. Ormsby, Handlist of Arabic Manuscripts (New Series) in the Princeton University Library, Princeton 1987, s. 54; P. Voorhoeve, Codices Manuscripti VII: Handlist of Arabic Manuscripts in the Library of the University of Leiden and Other Collections in the Netherlands, London 1980, s. 52; H. L. Gottschalk v.dğr., Catalogue of the Mingana Collection of Manuscripts, Zug 1985, IV, 54.
Ahmet Yaman