KOYUN BABA
(ö. 873/1468)
Kalenderî dervişi.
XV. yüzyılda Osmancık’ta yaşadığı bilinen Koyun Baba hakkındaki bilgiler, muhtemelen XVI. yüzyılda yazıya geçirilen Vilâyetnâme-i Koyun Baba adlı anonim esere dayanmaktadır. Vilâyetnâme’ye göre Horasan’da doğmuş olan Koyun Baba’nın soyu Hz. Ali evlâtlarından sekizinci imam Ali er-Rızâ’ya dayanmaktadır. Eserde Seyyid Ali adıyla zikredilen Koyun Baba, Horasan’da vaktinin çoğunu ibadetle ve halkın dertlerine çare aramakla geçirirken bir gece rüyasında Hz. Peygamber’i görür ve onun emriyle hacca gider. Medine ve Kerbelâ’yı ziyaret ettikten sonra irşad vazifesiyle Anadolu’ya gönderilir (s. 12-14). Evliya Çelebi, Horasan’dan Anadolu’ya gelirken yaptığı yolculuk esnasında her yirmi dört saatte bir koyun gibi melediği için kendisine Koyun Baba lakabının verildiğini söyler (Seyahâtname, II, 181). Yumuşak huylu bir insan olduğu ya da bir gün sürüden kaçan bir koyunu kovalarken bir tepeyi yedi defa dolaşıp koyunu yakaladığında, “Yâ mübarek, kendin yoruldun, beni de Hz. Eyyûb sabrına nâil ettin” dediği için bu adla anıldığı yolunda rivayetler de mevcuttur (Gürel, s. 16; Yılmaz, sy. 11 [1999], s. 24).
Horasan’da başladığı yolculuğunun sonunda Bursa’ya gelen Koyun Baba burada koyun çobanlığı yapmaya başlamıştır. Bursa’ya geldiği andan itibaren gösterdiği kerametler sayesinde nüfuz sahibi olmuştur (Vilâyetnâme-i Koyun Baba, s. 14-15; Gürel, s. 166-167; Çıplak, s. 58-59). Koyun Baba Bursa’da koyunlarını otlatırken bir ara mağarada inzivâya çekilmiş, kırk gün sonra inzivâdan çıkmış ve kendisine Âşık Çoban ve Ârif Çoban lakapları verilmiştir (Ocak, s. 94) Bu isimden hareketle Franz Babinger, Vilâyetnâme-i Otman Baba’da Terkos civarında yaşayıp Arık Çoban adıyla bilinen ve Otman Baba’yı sırtına alarak karşıdan karşıya geçiren şahsın Koyun Baba olduğunu öne sürmektedir (İA, VI, 881). Bu bilgi, XV. yüzyıldan önce yaşamış bütün Kalenderî şeyhleri gibi Koyun Baba’nın da Hacı Bektaş’ın çağdaşı olup onunla birlikte Anadolu’ya geldiğini ileri süren görüşün geçersizliğini ortaya koymaktadır (Ocak, s. 94). Zira Vilâyetnâme’de verilen bilgilerden ve Otman Baba ile arkadaşlığından hareketle Koyun Baba’nın XV. yüzyılda yaşadığı ve Fâtih Sultan Mehmed’in çağdaşı olduğu söylenebilir.
Koyun Baba bir süre İnegöl civarında da çobanlık yapmış, ardından rüyasında gördüğü Hz. Ali’nin emriyle hayatının sonuna kadar yaşayacağı Osmancık’a giderek Arafat tepedeki Hıdırlık mevkiinde
bir sakız ağacının dibine yerleşmiştir. Vilâyetnâme’de Koyun Baba’nın Osmancık’ta da kerametler gösterdiği, etraftaki bazı kimseler tarafından hoş karşılanmamakla birlikte olağan üstü olaylarla velîliğini kanıtladığı anlatılır (s. 16-36).
Koyun Baba’nın giderek artan şöhreti Fâtih Sultan Mehmed’e kadar ulaşmış, Fâtih, Uzun Hasan üzerine sefere giderken Osmancık’a uğrayarak kendisini ziyaret etmiştir. Vilâyetnâme’de uzun uzadıya anlatılan bu ziyaret sırasında Koyun Baba Fâtih’i “Allah erlerinin şahı” diye nitelendirip onun Uzun Hasan’a galip geleceğini müjdelemiş, Fâtih de Koyun Baba’yı zamanın kutbu olarak gördüğüne ilişkin konuşmasından sonra kendisine etraftaki köyleri vakfetme ve büyük bir tekke yaptırma sözü vermiş, ancak Koyun Baba padişahın bu lutfunu kabul etmeyip yakındaki Kızılırmak üzerine bir köprü yaptırmasını rica etmiştir (s. 42-51; Gürel, s. 58-59; Ocak, s. 95). Bu sözü yerine getirmeye Fâtih’in ömrü yetmediğinden bu iş bir gece Koyun Baba’yı rüyasında gören II. Bayezid’e kalmıştır (bk. BEYAZIT II KÖPRÜSÜ).
Hayatının geri kalan kısmını müridlerini yetiştirerek geçiren Koyun Baba, türbesinin kitâbesinden anlaşıldığına göre 25 Muharrem 873’te (15 Ağustos 1468) vefat etmiştir. Rivayete göre öleceğini müridlerine önceden haber vermiş ve türbesinin kâgir taştan yapılacağını Mahmud Dede adlı müridine bildirmiştir. Sözü edilen türbe Kızılırmak yakınında Arafat tepe üzerinde bulunmakta olup üstü kurşun kubbeyle örtülüdür. Türbe II. Bayezid tarafından yaptırılmıştır (Evliya Çelebi, II, 181; Kâtib Çelebi, s. 625). Koyun Baba’nın bu türbesinden başka İstanbul’da Fatih ve Galata, Ankara-Kalecik, Edirne, Denizli, Konya ve Yugoslavya-Kalkandelen’de olmak üzere toplam yedi makam türbesi bulunmaktadır. Halk bu bölgelerdeki türbeler hakkında farklı inançlara sahiptir. Günümüzde de Koyun Baba’nın türbelerine halkın ilgisi yoğun bir şekilde devam etmektedir.
Vilâyetnâme, Koyun Baba’nın XV. yüzyılda Osmancık’ta yaşamış bir Kalenderî şeyhi olduğunu ortaya koymaktadır. Ahmet Yaşar Ocak’a göre Vilâyetnâme’de Hacı Bektaş-ı Velî’den bahsedilmemesi ve Koyun Baba’nın Otman Baba ile olan arkadaşlığı, onun da Otman Baba gibi Hacı Bektaş geleneği dışındaki Haydarî olmayan Kalenderîler’den olması gerektiği hususunu düşündürmektedir (Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfîlik, s. 95). Ancak Evliya Çelebi’den itibaren verilen bilgilerden Koyun Baba’nın Hacı Bektaş geleneği içine dahil edildiği ve tekkesinde Bektaşî dervişleri yaşadığı anlaşılmakta (Seyahatnâme, II, 180), dolayısıyla sonradan Bektaşîler’ce benimsenmiş olması ihtimali ortaya çıkmaktadır. Hasluck, Evliya Çelebi’den hareketle Koyun Baba’nın yaşadığı şehrin bütün ahalisinin Bektaşî olduğunu, fakat tekkenin başka ellere geçtiğini ve Koyun Baba’nın da Pamuk Baba adını aldığını ifade etmektedir (Bektaşîlik Tedkikleri, s. 16).
Koyun Baba, halifelerinden Ali Koca’yı Tuna boylarında Vidin civarının iskân ve irşadıyla görevlendirmiştir. Ömer Lütfi Barkan, Niğbolu’ya bağlı Dervişler köyünün Koyun Baba dervişlerinden Ali Koca adlı dervişin zâviyesine padişah tarafından yapılan bağışlardan meydana geldiğini ifade etmektedir (VD, sy. 2 [1942], s. 298). Yine Vezirköprü’ye bağlı Gedegra’da dokuz kişilik bir Koyun Baba müridleri cemaatinin varlığı da bilinmektedir (Öz, LVII/219 [1933], s. 528).
BİBLİYOGRAFYA:
Vilâyetnâme-i Koyun Baba, M. Sabri Koz özel kitaplığı, tür.yer.; Evliya Çelebi, Seyahatnâme, II, 180-181; Kâtib Çelebi, Cihannümâ, Süleymaniye Ktp., Çelebi Abdullah Efendi, nr. 259, s. 625; F. W. Hasluck, Bektaşîlik Tedkikleri (trc. Râgıb Hulûsi), İstanbul 1928, s. 16; Aysel Okan, İstanbul Evliyaları, İstanbul 1963, s. 183-187; Hikmet Tanyu, Ankara ve Çevresinde Adak ve Adak Yerleri, Ankara 1967, s. 219; Necati Seçkin, Edirne Evliyaları, Edirne 1971, s. 59; Özdemir Başaran, Tarihi İle Osmancık, Ankara 1974, s. 49-56; Ahmet Yaşar Ocak, Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler, Ankara 1999, s. 94-97; Zeki Gürel, Koyun Baba, Ankara 2000, s. 16 vd., 58-59, 166-167; M. Şakir Çıplak, Osmancık’ta Erenler Durağı Koyun Baba, İstanbul 2001, s. 10 vd., 58-59; Mustafa Aşkar, Tasavvuf Tarihi Literatürü, Ankara 2001, s. 178-179; Baki Öz, Dünya’da ve Türkiye’de Alevi-Bektaşi Dergâhları, İstanbul 2001, s. 62; Saim Savaş, XVI. Asırda Alevilik, Ankara 2002, s. 81-82; Ömer Lütfi Barkan, “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I: İstilâ Devrinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, VD, sy. 2 (1942), s. 298; Mehmet Öz, “Tapu Tahrir Defterlerine Göre Vezirköprü Yöresinde İskân ve Nüfus (1485-1576)”, TTK Belleten, LVII/219 (1993), s. 528; Hacı Yılmaz, “Bilinmeyen Bir Koyunbaba Menâkıbnâmesi Üzerine”, Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, sy. 11, Ankara 1999, s. 21-52; F. Babinger, “Koyun-Baba”, İA, VI, 881.
Haşim Şahin