KORDOFAN
Sudan Cumhuriyeti’nde tarihî bir bölge.
Klasik İslâm coğrafyacılarının kitaplarında anılmayan Kordofan (halk arasında Kordofâl) isminin nereden geldiği kesin olarak bilinmiyorsa da bölgedeki küçük bir tepenin adından ya da Nûbe dillerinde “erkekler” anlamını taşıyan kurta kelimesinden kaynaklandığı sanılmaktadır. Beyaz Nil vadisiyle Dârfûr arasında yer alan bölgede Kuzey Kordofan (2000 tah. 1.439.930), Güney Kordofan (2000 tah. 1.066.117) ve Batı Kordofan (2000 tah. 1.078.330) adlı üç ayrı idarî bölge (vilâyet) bulunmaktadır. Kordofan’ın toplam yüzölçümü 380.255 km² kadardır ve bölgenin merkezi aynı zamanda Kuzey Kordofan’ın da merkezi olan Ubeyyid’dir (Ubeyd); Güney Kordofan’ın merkezi Kâdüglî, Batı Kordofan’ın ise Fûlâ’dır.
Kordofan’ın coğrafî yapısı kuzey ve güney kesimleri arasında önemli farklılıklar gösterir. Güneydeki Nûbe dağlarının yüksekliği doğu yönünde 900 metreye kadar ulaşır. Bu kesimde irili ufaklı pek çok tepe bulunur. Bölgenin geriye kalan düz ve hafif dalgalı arazisi tarım yapmaya elverişli killi topraklardan meydana gelir. Kumlu toprakların çoğunlukta olduğu kuzeyde ise arazi düzdür ve daha kuzeye doğru gittikçe çöllere dönüşür. İklim ve bitki örtüsü kuzey, orta ve güney kesimlerinde farklılık gösterir. Yağışların son derece az görüldüğü kuzeye oranla orta ve güneydeki Nûbe dağlarının hâkim bulunduğu yerlerde haziran-eylül ayları arasında yağmur yağar. Orta ve güney kesimlerde tarım yapılabilmektedir.
Kordofan’da karmaşık bir yapı arzeden nüfus çeşitli unsurlardan oluşmaktadır. Bölgenin kuzey ve orta kısımlarında müslümanlar, güneydeki tepelerin yüksek kısımlarında ise daha çok animist inançlara ve mahallî geleneklere bağlı yerli halk yaşamaktadır. XIV. yüzyılda buraya göç eden Araplar her tarafa yayılarak yerli halkla kaynaşmıştır. Arapça konuşan ve kendilerini etnik bakımdan Arap sayan bugünkü müslümanların atalarının Mısır’ın ve Libya’nın yanı sıra başka yerlerden de geldikleri ve yerli kadınlarla evlenerek kökleştikleri bilinmektedir. Göçebe ve yarı göçebe bir hayat süren Arap
kabilelerinden Kebâbîş, Dâr Hâmid, Hamer ve Bideyriyyeler bölgenin kuzey ve orta kesimlerinde, Bakkāre, Mesîriyye, Humr ve Hevezmeler güneyinde bulunmaktadır. Kuzeyde yarı çöl halindeki topraklarda oturan Kebâbîşler deve ve koyun, güneydeki Bakkāreler sığır yetiştiriciliği ile meşhurdur. Orta kesimde ise Arap olmayan Fûrlar, Rizaykatlar ve Teâişeler yaşamaktadır. Bölgenin en önemli şehirleri XVIII. yüzyılda kurulan Ubeyyid, Bâre, Ümmü Ruvâbe ile Rahad’dır. Ekonomi tarım ve hayvancılığa dayanır. Bâre’nin kuzeyindeki çöküntü alanında sulu tarım, Nûbe tepelerinin eteklerinde ise çapa tarımı yapılmaktadır. Elde edilen keten, tütün, buğday, mısır, yer fıstığı gibi ürünlerin yanında çeşitli sebzeler de bulunur. Şehirlerde yaşayan halk deve kuşu tüyü, hurma, fildişi ve Arap zamkı ticaretiyle dericilik ve demircilik gibi zanaatlarla uğraşır.
Kordofan’a XIV. yüzyılda vuku bulan müslüman göçlerinden sonra XVI. yüzyılda Func Sultanlığı’nın bölgenin özellikle orta kesimlerini etkisi altına aldığı sıralarda yeni bazı müslüman grupları gelip yerleşti. Yine yerli kadınlarla evlenen bu müslümanlar İslâmiyet’in yayılmasında önemli rol oynadılar. Bu çağlarda Kordofan’ın İslâmlaşmasında Hicaz’dan gelen bazı din âlimleriyle mücahidler de etkili oldular. XVII. yüzyılın sonlarında bugünkü Çad’ın doğusunda Dârfûr Sultanlığı kurulduktan sonra Kordofan bu devletle Func Sultanlığı arasında bir tampon bölge haline geldi; Sennâr’daki Func Sultanlığı doğu ve orta, Dârfûr Sultanlığı da batı kesimlerine hâkim olmaya çalıştı. Kordofan bu çağda Kızıldeniz’den Afrika içlerine doğru uzanan ticaret yolu üzerinde bulunduğundan önemliydi; Şendi’ye ve Sevâkin’e giden ticaret yolları Ubeyyid’den geçiyordu. Yüzyılın sonlarına doğru Dârfûr’un Kordofan üzerindeki hâkimiyetine karşı başlatılan halk ayaklanması başarısızlıkla sonuçlandı ve Dârfûr Sultanı Muhammed Teyrab bölgeyi tamamen işgal ederek ülkesine kattı. Kordofan’a yerleşen Dârfûrlu idareciler Arap zamkı, deve kuşu tüyü ve köle ticaretini desteklediler.
XIX. yüzyılın ilk çeyreğinde Kordofan, Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa’nın gönderdiği Defterdar Mehmed Hüsrev Bey tarafından ele geçirilerek Osmanlı-Mısır idaresine bağlandı (1821). Bâre’deki Dârfûr askerî garnizonu yıkıldı ve Osmanlı-Mısır Sudanı’nın müdüriyetlerinden biri haline getirilen bölgenin merkezi Ubeyyid oldu. Kordofan’daki Osmanlı-Mısır hâkimiyeti Muhammed Ahmed el-Mehdî ayaklanması ile son buldu. Ocak 1883’te Ubeyyid’e giren Mehdî’nin kuvvetleri kısa zamanda diğer şehirleri de ele geçirdi. Bununla birlikte bazı kabileler Mehdî’nin hâkimiyetini kabul etmeyerek İngilizler’le iş birliği yaptı. Bu dönemde Kordofan Mehdî’nin bir vekili tarafından yönetildi. 1898’de Mehdî’nin ölümünden sonra yerini alan ve laik bir yönetim kuran Abdullah b. Muhammed et-Teâyişî ile adamlarının H. Kitchener tarafından ortadan kaldırılmasının ardından Sudan’ın İngiliz-Mısır ortak idaresine geçmesi sırasında Kordofan’da ortam çok karışıktı ve yeni yönetimin duruma hâkim olması ancak zaman içinde gerçekleşti. 1911’de Ubeyyid’i Hartum’a bağlayan demiryolunun yapılması, Arap zamkı ticaretinin canlanmasına ve Ubeyyid’in gelişmesine katkıda bulundu. Mısır-İngiliz ortak yönetimi döneminde bir müdüriyet olan Kordofan’daki askerî yönetim, 1920’lerde mahallî kabile başkanlarına da yer verilen dolaylı yönetime dönüştürüldü. Sudan’ın bağımsızlığını kazanmasından (1956) sonra gerçekleştirilen yeni düzenlemeler çerçevesinde Kuzey Kordofan ve Güney Kordofan olmak üzere iki müdüriyete ayrıldı. Ancak son zamanlarda yapılan yeni idarî düzenlemelerle Kuzey ve Güney Kordofan’ın batı kesimlerinde bir de Batı Kordofan vilâyeti oluşturuldu.
BİBLİYOGRAFYA:
Muhammed Mihrî, Sûdan Seyahatnâmesi, İstanbul 1326, s. 319-322; P. M. Holt, Egypt and the Fertile Crescent: 1516-1922, London 1966, s. 180-182, 206; R. C. Stevenson, “Some Aspects of the Spread of Islam in the Nuba Mountains (Kordofan Province, Republic of the Sudan)”, Islam in Tropical Africa (ed. I. M. Lewis), Oxford 1966, s. 208-232; Abdülmecîd Âbidîn, Târîħu’ŝ-ŝeķāfeti’l-ǾArabiyye fi’s-Sûdân, Beyrut 1967, tür.yer.; I. R. Smith, The Emin Pasha Relief Expedition: 1886-1890, Oxford 1972, s. 20-21; Afaf Lutfi al-Sayyid Marsot, Egypt in the Reign of Muhammad Ali, Cambridge 1984, s. 205; P. M. Holt - M. W. Daly, A History of the Sudan, London 1988, s. 6, 7, 10, 53; J. W. Crowfoot, “Kordofan”, İA, VI, 855; R. S. O’Fahey, “Kordofān”, EI² (Fr.), V, 264-266; “Kordofan”, ABr., XIII, 513-514.
Davut Dursun